Krzyż jest najbardziej rozpoznawalnym znakiem chrześcijan. Niegdyś – wstydliwy symbol hańby, na którym ginęli wykluczeni ze społeczeństwa przestępcy. Dzisiaj – „Drzewo Krzyża, na którym zawisło zbawienie świata” (jak modli się Kościół rzymskokatolicki) i przed którym biją pokłony wierni Kościołów wschodnich, wypowiadający słowa: „Krzyżowi Twojemu kłaniamy się, Władco, i święte zmartwychwstanie Twoje chwalimy”.
Noszony na szyi, widoczny w domach, miejscach pracy, samochodach, w miastach i na wiejskich drogach, na grobach i pomnikach. Pomimo najbardziej powszechnego elementu, którym jest skrzyżowanie pionowej i poziomej belki, przedstawiany był w różny sposób.
Odmienności te dotyczyły nie tylko samej geometrii znaku, ale również ornamentyki oraz znajdujących się na nim inskrypcji i symboli. Są one nie tylko pochodną wyobraźni, zdolności artystów oraz lokalnych tradycji, ale również niosą ze sobą głębokie przesłanie teologiczne.
Na jakim krzyżu zginął Jezus?
Wśród archeologów i historyków wciąż panują różne opinie na temat tego, jak mógł dokładnie wyglądać przyrząd kaźni, na którym Chrystus został ukrzyżowany w wielkopiątkowe popołudnie. Problem ten stanowi oddzielny temat do obszernych rozważań. Warto jednak wiedzieć, że od niemal samego początku Kościoła istniała świadomość, że było to skrzyżowanie dwóch grubo ciosanych belek drewnianych – dłuższej, pionowej, wbitej w ziemię, i krótszej, poprzecznej.
Do czasów cesarza Konstantyna Wielkiego (IV w.) chrześcijanie częściej czynili znak krzyża ręką, niż przedstawiali go w postaci ikon lub rzeźb. Wynikało to z trudnych do przezwyciężenia stereotypów, widzących w krzyżu głównie instrument do karania przestępców. Gdy jednak sam cesarz miał przed bitwą z wojskami Maksencjusza zobaczyć na niebie w okolicach Rzymu ogromny krzyż i napis „In hoc signo vinces” („Pod tym znakiem zwyciężysz”), prosty czteroramienny krzyż, nazywany łacińskim, zdobył ogromną popularność w zachodniej części Imperium Rzymskiego.
Czytaj także:
Czy najstarsze przedstawienie ukrzyżowania jest karykaturą?
Na Wschodzie krzyż zaczęto powszechnie czcić po odnalezieniu przez cesarzową Helenę (matkę Konstantyna Wielkiego) relikwii krzyża w 326 r. w Jerozolimie. Cesarzowa podzieliła je na trzy części, przekazując je trzem największym wówczas stolicom biskupim Kościoła: Jerozolimie, Konstantynopolowi i Rzymowi. Krzyż stał się od tego czasu powszechnym symbolem Kościoła. Przyjrzyjmy się jego najbardziej znanym formom.
Zobacz różne rodzaje krzyża:
Krzyż grecki i jerozolimski
W tradycji greckiej, która zdecydowanie wpłynęła na przedstawienia krzyża w Kościele wschodnim, najpierw przedstawiano go w postaci dwóch równych belek, skrzyżowanych pod kątem prostym. Najprawdopodobniej nie pochodziła ona z samej Grecji, ale z Egiptu. Jako pierwszy miał tej formy używać święty mnich Pachomiusz Starszy, twórca pierwszej w chrześcijaństwie reguły życia monastycznego.
Regularna forma geometryczna miała ilustrować doskonały i pełny wymiarofiary Chrystusa, nadającej porządek całemu kosmosowi, stanowiącej główną zasadę istnienia. Regularny krzyż wpisywał się również w okrąg – inny symbol doskonałości Bożego stworzenia. Krzyż grecki stanowił bazę dla budowy świątyń, które stawiano na planie prostego, równoramiennego krzyża.
Stał się on również podstawą dla krzyża jerozolimskiego, w którego czterech kątach umieszczono kolejne, małe krzyże równoramienne. Według wielu interpretacji, symbolizują one cztery Ewangelie lub cztery strony świata.
Dzisiaj krzyż grecki stał się powszechnym symbolem służby zdrowia, służb pomocy medycznej i charytatywnej oraz aptek.
Łaciński krucyfiks. Skąd się wziął?
W Italii, a następnie innych częściach Europy Zachodniej powszechna stała się forma krzyża czteroramiennego, możliwie wiernie oddającego kształt krzyży, na których umierali Chrystus i inni skazańcy w pierwszych wiekach. Dłuższa belka pionowa i krótsza – pozioma miały jednak również głębokie znaczenie symboliczne.
Wertykalna obrazowała jedność i łączność człowieka z Niebem. Horyzontalna – cały świat, obejmowany przez ramiona Syna Bożego. Symbolika ta stała się jeszcze bardziej wyraźna od mniej więcej VI w., gdy na krzyżach, zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie, zaczęto umieszczać przedstawienia umęczonego Chrystusa.
Czytaj także:
Czy to, że mój różaniec jest poświęcony, ma jakieś znaczenie?
Istnieją różne odmiany krzyży łacińskich, które później zaczęto nazywać krucyfiksami (od łac. „cruci fixus” – przybity do krzyża). Umieszcza się na nich zazwyczaj inskrypcję INRI (Jezus Nazarejczyk, Król Żydowski – łac. Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum), którą Poncjusz Piłat nakazał przybić nad głową Chrystusa. Na pionowej belce krucyfiksów znajdziemy niekiedy znaki Męki Pańskiej: gwoździe, zegar z godziną 15:00, młotek, a nieraz także koguta, który trzykrotnie zapiał po zaparciu się św. Piotra w poranek przed ukrzyżowaniem.
W grupie krzyży łacińskich znajdziemy jeszcze inne rodzaje przedstawień, jak krzyż lotaryński (z kolejną, krótszą belką na górze) oraz krzyż celtycki, w którym górna belka wpisana jest w okrąg. Na Wyspach Brytyjskich, w tym szczególnie w Irlandii, od czasów chrystianizacji zdobiono nim świątynie, ustawiano go przy drogach oraz na cmentarzach.
Krzyże św. Antoniego i św. Franciszka
Inny egipski Ojciec Pustyni, św. Antoni Wielki (na Zachodzie nazywany Antonim Opatem) używał z kolei krzyża w kształcie greckiej litery „ταῦ”. Oznaczała ona samego Chrystusa, ale w kulturze antycznej kojarzono ją również z liczbą 300, stanowiącą arytmetyczny symbol doskonałości. Po wiekach do symbolu tego wrócił św. Franciszek z Asyżu i tworzony przez niego zakon franciszkanów – do tej pory ta forma krzyża jest symbolem duchowości Biedaczyny z Asyżu.
Sam Franciszek czcił również wieloramienny krzyż z barwnym wizerunkiem Ukrzyżowanego, pochodzący z wczesnochrześcijańskiej Syrii, który kiedyś znajdował się w kościele św. Damiana w jego rodzinnym mieście, a obecnie umiejcowiony jest w Bazylice św. Klary. Posiada on wyraźne podobieństwa do krzyży wschodnich.
Odwrócony krzyż. Symbol zła czy męczeństwa?
Dzisiaj odwrócony do góry nogami krzyż jest jednoznacznie kojarzony z satanizmem lub subkulturami związanymi z muzyką blackmetalową. Nie było tak jednak od początku.
Według świadectwa Orygenesa, na krzyżu odwróconym poniósł męczeńską śmierć św. Piotr, nie godząc się w pokorze na ukrzyżowanie w podobny sposób, co Zbawiciel. Niekiedy, w miejscach lub świątyniach poświęconych apostołowi, używano właśnie tego rodzaju krzyża. Wykorzystał go również Jan Paweł II podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej w 2000 roku (tron papieski podczas jednej z celebracji liturgicznych miał wyrzeźbiony tego rodzaju krzyż).
Czytaj także:
Dlaczego katolicy robią znak krzyża?
Krzyż św. Andrzeja
Apostoł Andrzej miał z kolei zostać ukrzyżowany na dwóch belkach tworzących literę „X”, wskazującą wprost na Chrystusa. Do dzisiaj jest on używany w symbolice heraldycznej wielu krajów, jak również stanowi znak ostrzegawczy przy przejazdach kolejowych.
Krzyże wschodnie. Czym się różnią?
W Bizancjum rozwinął się kult krzyży, którym dodano jeszcze niewielką, spadzistą belkę w okolicach stóp Chrystusa. Oznaczała ona nie tylko podporę dla nóg Zbawiciela (która najprawdopodobniej występowała na większości krzyży dla skazańców), ale – nawiązując do postaci dwóch ukrzyżowanych z Jezusem łotrów – symbolizuje ludzką wolność i możliwość wyboru pomiędzy zbawieniem, a odrzuceniem Boga. I tak, belka wznosząca się w górę (po stronie prawej) przypomina los Dobrego Łotra, a belka spadająca w dół (po lewej) – brak pokuty i zatwardziałość drugiego przestępcy.
W krzyżach ośmioramiennych dodano nad krótszą, poziomą belką jeszcze mniejszą, równoległą belkę symbolizującą tabliczkę z inskrypcją „INRI”. Niekiedy też na samym dole belki pionowej umieszczano mały półksiężyc w pozycji rogami do góry. Wbrew niektórym tłumaczeniom, nie oznacza on zwycięstwa chrześcijaństwa nad islamem, ale zwycięstwo Chrystusa nad nocą grzechu i śmierci, przedstawioną właśnie w postaci sierpa księżyca.
W tradycji prawosławnej w cerkwiach umieszcza się tzw. golgoty, w których obok krzyża Pańskiego znajdują się sylwetki Matki Bożej oraz św. Jana Ewangelisty. Utwierdza się je na czarnej podstawie, na której namalowane są ludzkie kości i czaszka, symbolizujące grzech Prarodziców i jego pokonanie przez krzyż. Golgoty ustawia się w widocznym miejscu świątyni przez cały okres Wielkiego Postu.
Czytaj także:
Znak krzyża. Dlaczego chrześcijanie wschodni żegnają się inaczej niż zachodni?
Rodzaje krzyża w Etiopii, Armenii i Gruzji
W jednych z najstarszych krain chrześcijańskich rozwinęły się specyficzne przedstawienia krzyża. W Etiopii krzyż umieszczono w herbie państwa już w IV w. Belka pionowa jest w nim długa, a w górnej jej części umieszcza się bogato zdobioną belkę poziomą, przypominającą kształtem romb lub rozbudowany krzyż jerozolimski.
Ormianie używają z kolei „chaczkaru” – bogato zdobionej kamiennej płyty, w której wyryty jest krzyż, choć bez przedstawienia wiszącego na nim Chrystusa. Zdobi ona nie tylko mury świątyń, ale także grobowce i rozstaje dróg.
W Gruzji popularny jest krzyż św. Nino, używany przez tamtejszą autokefaliczną Cerkiew Prawosławną. Jest on podobny do klasycznego krzyża łacińskiego, z tą różnicą, że obydwa krańce belki poziomej opadają w dół. Święta, która była krewną św. Jerzego, postanowiła kiedyś zrobić niewielki krzyż z dwóch gałązek krzewu winnego. Przewiązała je kosmykami swoich włosów, lecz na drugi dzień obydwa poziome końce wygięły się naturalnie ku dołowi.
Czytaj także:
Święta Nino. Kobieta, dzięki której Gruzja przyjęła chrześcijaństwo
Bogactwo przedstawień krzyża dobrze odzwierciedla wielobarwność samego chrześcijaństwa, dalekiego od wszelkiej unifikacji. Pokazuje, że wiara wyraża się w wielu formach ludzkiej kultury, różnorodnej, ale połączonej dążeniem do odkrycia najgłębszego sensu życia, który nadał nam Chrystus.
Czytaj także:
I właśnie dlatego noszę krzyżyk. To nie jest manifestacja mojej wiary i poglądów
Korzystałem z pracy Dorothei Forstner, „Świat symboliki chrześcijańskiej”, IW PAX 2001.
Dziś świętujemy...