Inskrypcje wykute były na kamiennych ołtarzach, być może pierwotnie umieszczonych w świątyniach. Jednakże w momencie odkrycia znajdowały się one pośród ruin. Od końca III w. n.e. Palmyra służyła bowiem jako gigantyczny kamieniołom. Pochodzącego z niej budulca użyto nawet w średniowieczu do skonstruowania… zapory wodnej.
Zagadka, która przetrwała 100 lat
Napisy wykute w kamieniu zainteresowały dr Aleksandrę Kubiak-Schneider – historyczkę i archeolożkę związaną z Uniwersytetem Wrocławskim. Wśród ok. 2 500 inskrypcji w języku aramejskim, umieszczonych na różnych elementach architektonicznych rozrzuconych po Palmyrze, wyłuskała ona ok. 200 intrygujących tekstów, datowanych głównie na II i III w. n.e. Wszystkie one zawierały zagadkowe formuły w formie zwrotu do bóstwa: „Błogosławione jego imię na wieki, Pan Świata i Miłosierny”.
„Napisy te znajdowały się na kamiennych ołtarzach przeznaczonych do spalania wonnej ofiary złożonej z kadzidła, ziaren jałowca i innych aromatów oraz służących do wylewania płynów” – powiedziała badaczka w rozmowie z serwisem Nauka w Polsce.
Jak wyjaśniła, przez ok. 100 lat naukowcy próbowali ustalić, do jakiego boga skierowano ten specyficzny zwrot. W oczekiwaniu na rozwiązanie zagadki używali zaś terminu: Palmyreński Bóg Anonimowy.
„Upatrywano w tym przejawów monoteizmu, kultu boga niebios i burzy Baalszamina, a także tabu wypowiadania imienia bóstwa na kształt obowiązującego w judaizmie. Odnalezione formuły przywodzą bowiem na myśl konotacje biblijne” – sprecyzowała dr Kubiak-Schneider.
Więcej niż jeden „Miłosierny”?
Okazało się jednak, że rozwiązanie zagadki leży gdzie indziej. Ekspertka zwróciła uwagę na to, że specyficzny sposób zwracania się do anonimowego bóstwa na odnalezionych inskrypcjach jest taki sam, jak w przypadku hymnów śpiewanych i recytowanych w dziękczynieniu za otrzymaną pomoc w świątyniach starożytnej Mezopotamii z okresu I w. p.n.e. Hymny te wznoszono ku czci wielu ważnych bóstw jak np. Marduka-Bela (najważniejszego boga Babilonu), Nabu (boga pisma i mądrości), Nergala (boga podziemia) czy Adada (boga burzy).
Kim zatem był adresat palmyreńskich dedykacji? W ocenie dr Kubiak-Schneider było to wiele bóstw, które zasługiwały na wieczny hymn dziękczynienia. Według niej pod określeniem „Miłosierny” kryje się Bel-Marduk, najwyższy bóg babiloński czczony także w Palmyrze. Według ówczesnych wierzeń wybawił on ludzi i bogów od Tiamat, potwora ucieleśniającego chaos i ciemność.
Przydomek „Pan Świata” może z kolei odnosić się do zarówno do Bela, nazywanego Panem Wszechświata, jak i Baalszamina, boga burzy i płodności utożsamianego z Zeusem Gromowładnym.
Jedynie formułę „Ten, którego imię jest błogosławione na wieki” traktować należy jako uniwersalną. Może ona odnosić się do jakiegokolwiek bóstwa męskiego, które wysłuchało prośby modlącego się i zasługuje na wieczną chwałę. Potwierdzają to starożytne hymny i modlitwy pochodzące z Babilonii i Asyrii z okresów przed Aleksandrem Wielkim i Rzymianami.
Nieużywanie imion własnych bogów w przypadku dedykacji było zatem oznaką szacunku. “Palmyreńczycy doskonale znali imiona wyznawanych przez siebie bóstw” – przekonuje archeolożka.
“Dlatego też nie dziwi brak wizerunku bóstwa na ołtarzach. Nie łączy się ono w tym przypadku z zakazem przedstawiania boskiego oblicza.Nie było jednego Boga Anonimowego. Każdy bóg, który okazał się uważnym i przychylnym prośbom, zasługiwał na wieczny hymn” – uważa Kubiak-Schneider.
Pamiątka po elicie
Ludzie, którzy wystawiali palmyreńskie inskrypcje, pochodzili głównie z elitarnych i średniozamożnych rodów. Wśród osób, które zlecały ich wykucie, były tak kobiety, jak i mężczyźni, ale też niewolnicy, wyzwoleńcy i ludzie wolni, a także obywatele rzymscy.
W ocenie dr Kubiak-Schneider jej ustalenie jest o tyle istotne, że ukazuje ciągłość tradycji przedhellenistycznych na terenach Bliskiego Wschodu. Wpłynęły one z pewnością na kształt dzisiejszych wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.
Opublikowane badania wskazują też na istnienie, niezachowanej do dzisiejszych czasów, poezji religijnej, wykorzystywanej w rytuałach blisko 2 tys. lat temu. Ponadto, dowodzą one, że bóstwa miały wiele imion i tytułów, używanych w zależności od sytuacji i od zwracającego się.
“Każde z nich niesie inny przekaz, ukazując inne aspekty bóstw wyznawanych w systemach politeistycznych, takich jak te w Palmyrze, w miastach Mezopotamii czy Cesarstwa Rzymskiego” – sprecyzowała.
***
Wyniki analiz ukazały się w książce pt. Dédicaces votives sans théonyme de Palmyre. Béni (soit) sont nom pour l’éternité (Dedykacje wotywne bez imion własnych bóstw z Palmyry. (Niech) Błogosławione (będzie) jego imię na wieki) wydanej przez wydawnictwo Brill.
Palmyra była starożytną metropolią pośredniczącą w handlu pomiędzy Cesarstwem Rzymskim a Dalekim Wschodem – Persją, Chinami i Indiami. Początkowo była ona skromnym miastem karawanowym, by w I-II w. stać się jednym z większychośrodków w rejonie Morza Śródziemnego.
Miasto zasłynęło przede wszystkim malowniczą, monumentalną architekturą kamienną – długimi kolumnadami i licznymi świątyniami poświęconymi lokalnym bóstwom. Palmyrę wpisano na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO już w roku 1980. Od roku 1959, aż do wybuchu wojny domowej w 2011 r., to starożytne miasto było badane przez polską misję archeologiczną.
PAP – Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski
szz/ agt/
Źródło: https://naukawpolsce.pap.pl/
Tytuł, śródtytuły i skróty pochodzą od redakcji Aletei Polska.
Dziś świętujemy...