Polskie duszpasterstwo wojskowe od setek lat posiada bogate tradycje służby na rzecz naszego kraju. Można wręcz stwierdzić, że sięgają one czasów przyjęcia przez naszą Ojczyznę chrztu. O funkcji kapelanów wojskowych wspominają najstarsi polscy kronikarze. Swoją rolę wyraźnie zaznaczyli oni m.in. towarzysząc naszemu rycerstwu w trakcie bitwy pod Grunwaldem.
Również w kolejnych wiekach liczni duchowni wsławiali się gorliwą służbą nie tylko Bogu, ale też sprawie niepodległej Ojczyzny. Towarzyszyli m.in. bojownikom XIX-wiecznych zrywów niepodległościowych. Później stali u boku żołnierzy Legionów Polskich, uczestników wojny polsko-bolszewickiej, powstania wielkopolskiego i powstań śląskich. Za męstwo w walkach z Sowietami aż jedenastu kapłanów odznaczonych zostało Orderami Virtuti Militari. Dwaj z nich: ks. Ignacy Skorupka oraz ks. Cyprian Stanisław Rozumkiewicz – pośmiertnie.
1Ks. Cyprian Stanisław Rozumkiewicz
Ks. Cyprian Stanisław Rozumkiewicz urodził się 8 maja 1892 r. we Lwowie, w rodzinie o głębokich tradycjach katolickich. W szóstej klasie gimnazjum wstąpił do Zakonu Braci Mniejszych Konwentualnych, gdzie otrzymał imię zakonne Cyprian. Następnie rozpoczął studia w seminarium franciszkańskim w Krakowie. Studiował tam filozofię i teologię, by w 1916 r. otrzymać święcenia kapłańskie.
Od 1917 r. ks. Rozumkiewicz pełnił funkcję kapelana w krakowskim szpitalu epidemicznym. Wkrótce objął stanowisko kapelana przy 59. Dywizji Piechoty, które to piastował od stycznia do czerwca 1918 r. Następnie posługiwał przy 1. Pułku Ułanów armii Austro-Węgier.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości duchowny zaangażował się mocno w tworzenie struktur ordynariatu polowego przy Wojsku Polskim. 14 stycznia 1919 r. został kapelanem 36. Pułku Piechoty. Z nim to przez kolejne 18 miesięcy walczył najpierw na froncie ukraińskim, następnie zaś przeciwko bolszewikom.
W trakcie wycofywania się naszych sił znad Dźwiny ks. Rozumkiewicz objeżdżał swoją jednostkę w poszukiwaniu żołnierzy potrzebujących posługi kapłańskiej. Wtedy to został zaskoczony przez oddział bolszewickiej kawalerii. Rosjanie zdarli z duchownego sutannę, a następnie dwukrotnie go postrzelili i sześciokrotnie ranili szablami. W wyniku tych ran ks. Cyprian Stanisław Rozumkiewicz zmarł 17 lipca 1920 r.
Ciało kapłana spoczęło na Cmentarzu Obrońców Lwowa (kwatera II, miejsce 42). Pośmiertnie otrzymał on Krzyż Virtuti Militari V klasy, a także został awansowany na stopień majora.
2Ks. Józef Panaś
Ks. Józef Panaś to kolejny duchowny, który za bohaterstwo wykazane na polu bitwy został odznaczony krzyżem Orderu Virtuti Militari. Późniejszy duchowny urodził się 25 listopada 1887 r. w Porębie Wielkiej (obecnie Odrzykoń k. Krosna). Pochodził z rodziny chłopskiej o tradycjach niepodległościowo-katolickich. Jego ojciec Szymon był rolnikiem, należał do Związku Stronnictwa Chłopskiego.
W latach 1899-1907 młody Józef uczęszczał do polskojęzycznego gimnazjum w Przemyślu (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. J. Słowackiego). Następnie wstąpił do miejscowego seminarium duchownego. W 1911 r. odebrał święcenia kapłańskie z rąk biskupa przemyskiego Józefa Sebastiana Pelczara.
Wybuch I wojny światowej zastał ks. Józefa w Niemczech, skąd natychmiast powrócił on, by wziąć udział jako kapelan w tworzeniu Legionu Wschodniego. Po rozwiązaniu jednostki, 21 września 1914 r., duchowny został kapelanem 3. Pułku Piechoty Legionów Polskich pod dowództwem mjr. Józefa Hallera. W roli tej wziął udział w bitwach pod Rafajłową, Mołotkowem i Pasieczną. W czerwcu 1915 r. był również świadkiem szarży pod Rokitną. Jako członek II „Żelaznej” Brygady Legionów Polskich przemierzył Karpaty, Bukowinę i Besarabię. W 1918 r. wziął zaś udział w walkach z Ukraińcami o Przemyśl.
We wrześniu 1919 r. ks. Panaś powołany został na dziekana Okręgu Korpusu Lwów, a następnie, w listopadzie 1921 r., Okręgu Korpusu Przemyśl. W 1922 r. w uznaniu męstwa i postawy w czasie wojny odznaczono go Krzyżem Virtuti Militari V klasy. Po przewrocie majowym duchowny zrezygnował z posługi w wojsku i oddał się działalności politycznej.
Po wybuchu II wojny światowej ks. Panaś włączył się w działalność konspiracyjną. 4 kwietnia 1940 r. we Lwowie aresztowało go NKWD. Prawdopodobnie przesłuchiwano go w budynku Miejskich Zakładów Energetycznych przy ul. Pełczyńskiej 53/55, gdzie mieściła się główna siedziba lwowskiego NKWD. Tam też prawdopodobnie został zakatowany w trakcie przesłuchania. Okoliczności jego śmierci w dalszym ciągu pozostają niejasne.
3Ks. Mateusz Zabłocki
Ks. Mateusz Zabłocki urodził się 16 sierpnia 1887 r. w Żurawcu niedaleko Włocławka, w rodzinie kupieckiej. Już od młodzieńczych lat, jako uczeń trzemeszeńskiego gimnazjum, wykazywał aktywność społeczną w organizacjach młodzieżowych, m.in. w Tajnym Towarzystwie Tomasza Zana. Wiązał się ze stowarzyszeniami dążącymi do odzyskania przez Polskę niepodległości, a także sprzeciwiającymi się germanizacji na terenie zaboru pruskiego.
Po zdaniu matury w 1909 r. Mateusz rozpoczął naukę w seminarium duchownym w Gnieźnie, a następnie w Poznaniu. W 1913 r. otrzymał święcenia kapłańskie. Później posługiwał jako wikariusz w parafiach w Mogilnie, Kamieńcu i Kruszwicy. Wybuch I wojny światowej zastał ks. Mateusza w Gnieźnie, gdzie niemal natychmiast włączył się on w działalność Polskiej Organizacji Wojskowej.
Po wybuchu powstania wielkopolskiego duchowny został kapelanem powstańczych jednostek. Z powodu dużych braków personalnych kilkukrotnie jako oficer osobiście dowodził oddziałami. W trakcie bitwy pod Zdziechową trafił do niemieckiej niewoli. Sąd polowy w Bydgoszczy skazał go na karę śmierci za rzekome nakłanianie powstańców do represji wobec niemieckiej ludności cywilnej. Egzekucji ks. Mateusz uniknął jedynie dzięki wstawiennictwu znajomego pastora, który poświadczył o jego niewinności. Wymieniony za jeńców niemieckich powrócił do służby w powstańczych jednostkach.
Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej ks. Zabłocki wraz 15. Dywizją Piechoty jako kapelan 61. Pułku Piechoty Wielkopolskiej dał przykład bohaterstwa w bitwie pod Berezyną. 14 czerwca 1920 r. swoją aktywną postawą jako dowódca uratował batalion swojego pułku przed okrążeniem. Otrzymał za to później Order Virtuti Militari.
Lata międzywojenne upłynęły duchownemu o wiele spokojniej. Niestety, po ataku Niemiec na Polskę w 1939 r. ks. Zabłocki został aresztowany przez gestapo. Rannego umieszczono w szpitalu w Inowrocławiu, gdzie został skazany na dwukrotną karę śmierci za udział w powstaniu wielkopolskim. Niemcy rozstrzelali go 17 października 1939 r.
4Ks. Jan Leon Ziółkowski
Ks. Jan Leon Ziółkowski urodził się 2 kwietnia 1889 r. w Woli Wieruszyckiej w powiecie bocheńskim, w rodzinie chłopskiej. Edukację rozpoczął w nieodległym Łapanowie, by po ukończeniu szkoły podstawowej kontynuować naukę w Bochni. Tam też ukończył ośmioklasowe gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego. Po zdaniu matury w 1909 r. młody Jan wstąpił do seminarium duchownego w Krakowie, jednocześnie podejmując studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czerwcu 1913 r. w katedrze wawelskiej otrzymał święcenia kapłańskie z rąk bp. Adama Stefana Sapiehy.
Po wybuchu I wojny światowej ks. Ziółkowski zgłosił się do nowo tworzonych legionów jako kapelan. Z powodu braku etatów duszpasterskich nie został jednak przyjęty. Drugie podejście do służby okazało się być już bardziej fortunne. W lipcu 1919 r. duchowny trafił jako kapelan do 5. Pułku Piechoty Legionów. Brał udział w walkach z bolszewikami na Wileńszczyźnie, w kampanii łatgalskiej, wyprawie kijowskiej oraz bitwach warszawskiej i niemeńskiej. Na wniosek dowództwa III Batalionu 5. Pułku Piechoty za wybitne zasługi na polu walki duchowny został przeznaczony do odznaczenia Krzyżem Walecznych. We wniosku napisano:
Dnia 22 IX 1920 r. batalion w marszu na Giby. Do batalionu przyłączył się na wyprawę ks. kapelan Jan Ziółkowski. Litwini obsadzili bardzo silnie Giby tak piechotą, jak i artylerią. Przywitali naszych bardzo silnym ogniem, tak że na miejscu było bardzo wielu rannych i zabitych. Ks. kapelan nie słuchając rad, by został w tyle, gnał naprzód do atakującej kompanii 11 i tam, gdzie ludzie przypadali do ziemi z powodu silnego ognia. On stojąc, błogosławi atakujących, spowiada ciężko rannych i udziela ostatniego namaszczenia. Żołnierze zdziwieni pojawieniem się kapelana w huraganowym ogniu artylerii i karabinów maszynowych, widząc go spokojnego i niezważającego na strzały, zrywają się z ziemi i atakują dalej umocnione pozycje nieprzyjaciela.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego ks. Ziółkowski aktywnie służył w Wojsku Polskim. Pełnił funkcję kierownika Rejonu Duszpasterstwa Katolickiego w Wilnie, Lublinie, Stanisławowie czy Jarosławiu. Po wybuchu II wojny światowej został kapelanem 24. Dywizji Piechoty przynależnej do Armii „Karpaty”. Z nią to przeszedł cały szlak bojowy przez Tarnów, Pilzno, Strzyżów, Birczę, Przemyśl, Mościska i Sądową Wisznię.
Podczas wycofywania się dywizji w kierunku wschodnim 17 września 1939 w Darachowie pod Tarnopolem ks. Ziółkowski dostał się do niewoli sowieckiej. W listopadzie 1939 r. osadzono go w obozie specjalnym NKWD w Kozielsku. Pomiędzy 9 a 11 kwietnia 1940 r. duchowny został zamordowany w lesie katyńskim.
***
Na zakończenie poniższego tekstu zauważyć trzeba, że niepodległościowe zaangażowanie wspomnianych tu duchownych, ale też wielu innych patriotów okresu 1914-1921, nie zostało im przez dawnych zaborców zapomniane. Gdy w 1939 r. doszło do IV rozbioru naszej Ojczyzny, niemieccy i sowieccy okupanci bez litości mścili się na uczestnikach walk niepodległościowych sprzed 20 lat. Zemsta ta nierzadko przybierała formę kary śmierci.
Dziś świętujemy...