Krzyże Rusi Kijowskiej
Różnice we wzorach krzyża w zachodnim i wschodnim chrześcijaństwie najdobitniej widać na krucyfiksach, które powstały w tradycji słowiańskiej, głównie na Rusi Kijowskiej.
Region ten przez ponad tysiąc lat od momentu chrztu Rusi przez księcia Włodzimierza Wielkiego w wodach Dniepru w Kijowie w 988 roku wypracował specyficzne wzornictwo krzyży, znacznie wzbogacone w porównaniu do stosunkowego prostego i surowego krzyża greckiego i jerozolimskiego, opartych na skrzyżowaniu pod kątem prostym belek pionowej i poziomej, zazwyczaj równych swoją długością.
Dodatkowa belka na krzyżu
Warto pamiętać, że chrzest Rusi miał miejsce w X w. i był to jeszcze czas istnienia niepodzielonego Kościoła sprzed wielkiej schizmy w 1054 r., która przypieczętowała podział na katolicyzm i prawosławie. W Kijowie i na ziemiach ruskich, które przyjęły chrzest w tradycji greckiej (aczkolwiek wówczas za pełną zgodą papieża), powstawać zaczęły krzyże próbujące połączyć tradycję łacińską i grecką. Stąd popularność zdobyły tam sześcioramienne i ośmioramienne.
Pierwszy z nich stanowił połączenie klasycznego i typowego krzyża łacińskiego, gdzie belka pozioma jest krótsza od belki pionowej, wbijanej zazwyczaj w ziemię. Do tego wzoru dodano jednak jeszcze jedną belkę poprzeczną, znajdującą się dokładnie na wysokości stóp Ukrzyżowanego po zgięciu nóg w kolanach. Na pierwszy rzut oka można powiedzieć, że tego rodzaju przedstawienie krzyża jest wierne realiom wykonywania tej przynoszącej ogromne cierpienia kary. Najprawdopodobniej dolne belki na stopy umieszczano na krzyżach po to, aby utrudnić skazańcom utrzymanie prostej pozycji ciała.
Droga zbawienia i droga potępienia
Wschodnia teologia tłumaczy jednak to przedstawienie znacznie głębiej niż wiernym odwzorowaniem sytuacji ukrzyżowania. Belka poprzeczna ułożona skośnie, a nie prostopadle w stosunku do długiej belki pionowej symbolizuje możliwość wyboru przez człowieka drogi zbawienia (wyższy koniec belki po lewej stronie z perspektywy obserwatora) lub drogi potępienia (koniec niższy, po stronie prawej).
Podczas ukrzyżowania wybór tych dwóch dróg, nawet w ostatniej chwili życia, symbolizowany jest przez postawę dwóch ukrzyżowanych wraz z Jezusem łotrów. Dobry Łotr nie musiał wyznawać Chrystusowi swoich, zapewne licznych i poważnego kalibru przewinień dokonanych za życia, ale w prosty, konkretny sposób wyraził pokorę połączoną ze świadomością, że jest grzesznikiem. I ta postawa wywindowała go w górę, zgodnie z zapowiedzią Zbawiciela: „Zaprawdę, powiadam ci: Dziś ze Mną będziesz w raju” (Łk 23,43).
Drugi z łotrów nie był w stanie spojrzeć na swoją tragiczną sytuację obiektywnie, licząc być może na ocalenie swojej skóry, a gdy ono nie nadeszło, formułował wobec Chrystusa ironiczne, pełne wyrzutów roszczenia. Z tego powodu poprzeczna belka krzyża wskazuje mu drogę w dół.
Krzyż ośmioramienny
Krzyż ośmioramienny, kolejna wersja krzyża powstała we wschodniej tradycji słowiańskiej, różni się od krzyża sześcioramiennego tylko jednym elementem. Obok dwóch belek dodaje w górnej części kolejną, niewielką belkę, która odzwierciedla tabliczkę z inskrypcją „To jest Król Żydowski”, którą, jak wspomina Ewangelia, Poncjusz Piłat nakazał umieścić na krzyżu Chrystusa w trzech językach: po hebrajsku, grecku i łacinie.
W łacińskich krucyfiksach symbolizuje je skrót INRI (Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum). Greckim odpowiednikiem tego skrótu są litery INBI (Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ Bασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων), a w cerkiewnosłowiańskim – І.Н.Ц.І (Иисус Назарянин, Царь Иудейский). Na Rusi Kijowskiej nad tą najkrótszą, górną belką umieszcza się nieraz dodatkowo inskrypcję „Król chwały” (Царь славы lub Bασιλεὺς τοῦ κόσμου – po grecku „Król świata”). Te inskrypcje wskazują na dość istotny element teologii ukrzyżowania na Wschodzie.
Szeroko rozpostarte ręce Zbawiciela
Wschodnie spojrzenie na ukrzyżowanie w porównaniu do tego wypracowanego przez teologię rzymską kładzie większy nacisk nie tyle na samo fizyczne cierpienie Chrystusa na drzewie krzyża, ale na wiążącą się z nim symbolikę zbawczą i eschatologiczną.
O ile więc w krucyfiksach łacińskich przybite do krzyża ręce Zbawiciela ułożone są pod kątem 45°, co odpowiada realnemu ułożeniu ciał ukrzyżowanych skazańców, tak w krucyfiksach wschodnich ręce te ułożone są pod kątem 90°, tak jakby Jezus chciał objąć przybitymi do krzyża rękami całą przestrzeń. Tłumaczy się, że ta pozycja ciała nawiązuje do słów z Księgi Izajasza: „Nawróćcie się do Mnie, by się zbawić, wszystkie krańce świata” (Iz 45,22).
Szeroko rozpostarte ręce oznaczają także triumf Chrystusa, Króla wszechświata, już w czasie męki na krzyżu, zgodnie z tym, na co naprowadza nas w tradycji rzymskiej prefacja mszalna o Krzyżu Świętym, wspominająca:
„(…) Ty postanowiłeś dokonać zbawienia rodzaju ludzkiego * na drzewie Krzyża. * Na drzewie rajskim śmierć wzięła początek, * na drzewie Krzyża powstało nowe życie, * a szatan, który na drzewie zwyciężył, * na drzewie również został pokonany”.
Z prefacją tą koresponduje wschodni hymn (troparion) śpiewany w Wielkim Poście (zwłaszcza w III niedzielę Postu, nazywaną Niedzielą Adoracji Krzyża, inaczej Kriestopokłonną): „Krzyżowi Twojemu kłaniamy się, Władco, i Święte Zmartwychwstanie Twoje sławimy”.
Męka na Krzyżu to równocześnie zapowiedź i początek Paschy i Zmartwychwstania – przejście od śmierci ku nowemu życiu.
Gwoździe i stopy Jezusa
Mało znane są jeszcze inne detale – krucyfiks łaciński i wschodni mają różną liczbę gwoździ, którymi Chrystusa przybito do krzyża. Na wschodzie krzyże z wizerunkiem Ukrzyżowanego mają 4 gwoździe – po jednej na każdym ręku i każdej nodze. Stąd stopy Jezusa na wschodnich wzorach są ułożone oddzielnie, a nie jak w wersji łacińskiej – przebite jednym gwoździem (dlatego w krucyfiksach łacińskich widzimy 3 gwoździe).
Na Wschodzie tłumaczy się tę różnicę w ten sposób, iż gdy po odnalezieniu przez cesarzową Helenę, matkę cesarza Konstantyna, krzyża, na którym umarł Chrystus podczas jej wizyty w Ziemi Świętej w latach 327-328 p. Chr., na drzewie krzyża znaleziono ślady wbicia 4 gwoździ.
Z drugiej strony, ślady męki znajdujące się na Całunie Turyńskim wskazują, że żołnierze rzymscy mogli podczas krzyżowania złączyć nogi Jezusa i przebić je jednym gwoździem.
Wschodnie Golgoty
Najbardziej zaawansowana i bogata w symbole wersja wschodniego krzyża słowiańskiego to tzw. Golgota. Zgodnie z nazwą symbolizuje ona górę nieopodal Jerozolimy, gdzie nastąpiło ukrzyżowanie. Golgoty ustawia się w świątyniach w Wielkim Poście, ale ich miniatury wybija się także na krzyżykach i medalikach, a ostatnio nawet na t-shirtach.
Na Golgotach po lewej i prawej stronie zarysów góry znajdują się skróty literowe Г.Г. (Góra Golgota) i М.Л. Р.Б. (Miejsce Straceń, Gdzie Był Ukrzyżowany). Pod górą przedstawione są czaszka i kości, symboliczny obraz szczątków pierwszego człowieka – Adama. Chrystus obmył jego kości swoją krwią, wyzwalając ludzkość od skutków upadku prarodziców w raju. Symbolizują to litery Г.А. (Głowa Adama).
Po lewej i prawej stronie krzyża przedstawione są narzędzia męki Chrystusa: po lewej włócznia (kopia), po prawej gąbka, które symbolizują cerkiewnosłowiańskie litery К i Г. Za krzyżem widzimy koło, oznaczające koronę cierniową. Po bokach Golgoty znajdziemy zaś litery Ис Хс (Jezus Chrystus), inskrypcję Царь Славы (Król Chwały) oraz Ни Ка (od greckiego słowa Zwycięzca).
Odpowiednikiem wschodnich Golgot w tradycji łacińskiej są niekiedy symbole narzędzi Męki Pańskiej umieszczane na tzw. pasyjkach – kojarzące się z ostatnimi godzinami przed Ukrzyżowaniem rekwizyty: kogut, który zapiał po zaparciu się Piotra o poranku w Wielki Piątek, drabina, włócznia, młotek i gwoździe oraz zegar z godziną 15.00.
Symbolika krucyfiksów wschodnich i zachodnich z jednej strony ma dość wiernie odtwarzać przebieg samego ukrzyżowania, z drugiej zaś – skłaniać nas podczas adoracji krzyża do wniknięcia w głębię tajemnicy Męki i Śmierci Naszego Pana, która pokonała grzech i śmierć.
Dziś świętujemy...