Dzieci w trybie przetrwania. Jak wygląda dorastanie w świecie przemocy?

Bernard ma 30 lat. Jest dzieckiem alkoholika. Dzieciństwo wspomina jako ciągłą niepewność, co będzie się działo w domu. Jeśli tata był "napity" bił go. Lepiej było mu zejść z drogi, ale wtedy bił mamę. Więc Bernard czasami brał złość ojca na siebie, by ochronić mamę. Mówił, że radził sobie całkiem nieźle, bo nie pokazywał na zewnątrz, co się dzieje w domu. Przez lata uważał, że dał sobie z wszystkim radę (tata zmarł z przepicia, gdy miał 9 lat). Mawiał: "Tata mnie prał, ale dzięki temu wiem, że nie chcę być jak on". Ale dziś, przygotowując się do ślubu zauważa, że samo postanowienie, że nie będzie jak ojciec nie wystarcza. Zauważył to, gdy narzeczona zażartowała z niego w sposób, który go zranił. Poczuł wtedy narastającą w sobie wściekłość. Nie uderzył jej, ale czuł, że to w nim wzbiera, że jeszcze trochę i straci panowanie nad sobą. Dlatego powiedział narzeczonej, że chce iść na terapię zanim wezmą ślub.

Wojna, przemoc domowa, dzielnice opanowane przez gangi – to nie scenariusze filmów sensacyjnych, ale codzienność tysięcy dzieci na całym świecie. Dzieci, które dorastają w poczuciu zagrożenia, uczą się nie ufać. Ich mózg funkcjonuje w trybie przetrwania. Wszystko nastawione jest na przeżycie, a mniej istotne z tego punktu widzenia problemy i zadania schodzą na bok.

Zamiast rozwijać ciekawość świata, dziecko rozwija czujność. Zamiast relacji – strategie unikania. Ciało jest napięte, układ nerwowy rozregulowany. Z czasem pojawiają się problemy ze snem, wycofanie, trudności z nauką, z wchodzeniem w relacje. Lub wejście w schemat znany z domu rodzinnego - załatwiania problemów agresją.

Jednak często wygląda, że dziecko po prostu daje radę. Jeśli nie ma wyraźnych siniaków, nikt z dalszego otoczenia nie podejrzewa, co się dzieje.

To przystosowanie jest pozorne. Dziecko nie „radzi sobie”. Ono przeżywa – dzień po dniu – w trybie alarmowym. A ten stan, jeśli trwa latami, może prowadzić do trwałych zaburzeń: depresji, lęków, a nawet somatyzacji – czyli bólu fizycznego bez wyraźnej przyczyny.

W przypadku Bernarda - poza słabymi ocenami i generalną niepewnością w relacjach, wydawało się, że wyszedł z tego bez szwanku, silny. Zdobył dziewczynę, oświadczył się i jego oświadczyny zostały przyjęte. Jednak w sytuacji kryzysu odkrył, że pod wpływem emocji sięga po wzorzec, który przez 9 lat mógł obserwować w domu.

Polskie badania, m.in. prof. Jacka Pyżalskiego, pokazują, że dzieci doświadczające przemocy – zarówno fizycznej, jak i psychicznej – często same też są sprawcami przemocy wobec rówieśników. Dla nich siła staje się sposobem na poradzenie sobie z lękiem i poczuciem bezsilności. Czasem jest to wyraz wyniesionego z domu przekonania, że siła i przewaga znaczą wszystko i kto jest słaby sam zasługuje na to, by nim pomiatano.

Dlatego gdy widzimy dziecko lub nastolatka, który rani innych – werbalnie, fizycznie, psychicznie, czy online – warto zapytać nie tylko „co robi?”, ale też „dlaczego to robi?”. Źródłem agresji może być na przykład fascynacja patostreamerami, przyjaźń z agresywną grupą rówieśników ale często także – bolesne doświadczenia rodzinne.

Szkoła, parafia, sąsiedztwo – każde z tych miejsc może być przestrzenią, w której ktoś dostrzeże więcej niż zachowanie. Zobaczy ranę, która za nim stoi.

Nie trzeba być bezpośrednią ofiarą, by zostać zranionym. Dziecko, które wielokrotnie widzi, jak ktoś w domu bije matkę, brata, krzyczy, upokarza – doświadcza traumy świadka.

Jak pokazują badania psychologiczne, taki rodzaj przemocy jest równie destrukcyjny. Dziecko żyje w poczuciu zagrożenia, a jednocześnie bezsilności. Nie może ochronić innych, nie może odejść, uciec. Uczy się, że „tak wygląda relacja”, „tak wygląda miłość”. Często obwinia siebie – że nie zareagowało, że nie pomogło.

Z czasem taka trauma będzie skutkować nieufnością wobec świata, trudnościami w budowaniu zdrowych relacji, zaburzeniami tożsamości i poczuciem winy. Świadkowie traumy już jako osoby dorosłe potrzebują terapii, by nie tylko na poziomie racjonalnym zrozumieć, że nie mogą się obwiniać za to, czego były świadkami. Byli tylko dziećmi, potrzebowali opieki i miłości, a nie mogli być obarczani odpowiedzialnością za obronę innych przed agresją. Zrozumieć to, to jedno, pozbyć się nieracjonalnego dręczącego człowieka poczucia winy - to wymaga dużej pracy nad sobą.

Zobacz galerię z inspirującymi cytatami dla ofiar przemocy:

Jak rozpoznać, że dziecko cierpi? Czasem po zachowaniu: agresji, wycofaniu, lęku, trudnościach w nauce czy relacjach. Czasem po ciele – objawach somatycznych, problemach ze snem, wchodzeniem w relacje. A czasem – po milczeniu i unikaniu rozmów o tym, co się dzieje w domu.

Kluczem pomocy jest budowanie relacji. Gdy zadawano pytanie młodzieży - kto jest twoim przewodnikiem życiowym, owszem wymieniano na pierwszym miejscu mamę i tatę, ale już na trzecim była babcia. A dalej - nauczyciele, duchowni, przyjaciele. Czasami w trudnej sytuacji wystarczy pytanie: „Czy chcesz o czymś porozmawiać?”, „Czy mogę ci jakoś pomóc?”. Warto też znać instytucjonalne formy pomocy ofiarom przemocy, które są dostępne lokalnie.

Pomóc możemy też duchowo. Można oczywiście wspierać finansowo organizacje niosące pomoc dzieciom w strefach objętych wojną. Ale możemy też po prostu pomodlić się za ofiary przemocy.

Modlitwa za: Stowarzyszenie Pomocników Mariańskich