Rzeź wołyńska
9 lutego 1943 r. oddział Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), dowodzony przez Hryhorija Perehijniaka o pseudonimie „Dowbeszka-Korobka”, zamordował około 150 Polaków mieszkających we wsi Parośla w gminie Antonówka na Wołyniu.
Był to pierwszy akt ludobójstwa, które przeszło do historii jako rzeź wołyńska. Przeprowadzili ją nacjonaliści ukraińscy, a często również zwykli mieszkańcy dawnych południowo-wschodnich kresów Rzeczpospolitej, na swoich polskich sąsiadach.
Nikt się nie spodziewał
Parośla I była polską osadą złożoną z 26 zagród. 9 lutego nikt nie spodziewał się ataku. Sotnia Perehijniaka, uzbrojona głównie w noże i siekiery, przyjechała do wsi, podając się za sowiecką partyzantkę. Upowcy otoczyli wieś, nie pozwalając nikomu wyjść ani wejść. Zażądali posiłku, a potem w jednym z domów zamordowali siekierami jeńców kozackich, których ze sobą przyprowadzili. Powiedzieli mieszkańcom Parośli, że osada zostanie wkrótce napadnięta przez Niemców i że aby uchronić ich przed zemstą za udzielenie pomocy partyzantom, upozorują napad. Zażądali, żeby wszyscy położyli się na ziemi i pozwolili się związać. Opornych zmusili. Potem mordowali bezbronnych nożami i siekierami – także kobiety, dzieci i niemowlęta. Szczególnie okrutnie znęcali się nad komendantem miejscowego Związku Strzeleckiego Walentym Sawickim.
Z rzezi udało się uciec 12 osobom, w większości dzieciom. Część z nich do końca życia pozostała niepełnosprawna. Napad przeżyła również sześcioosobowa rodzina żydowska, którą ukrywał w piwnicy Klemens Horoszkiewicz i która mordercy nie znaleźli. Upowcy wywieźli majątek zamordowanych na saniach. Ciała pogrzebali później mieszkańcy sąsiednich miejscowości we wspólnym grobie. Wieś Parośla przestała istnieć.
Pamiętajmy
Ludobójstwo na Wołyniu i w Galicji Wschodniej trwało głównie od lutego 1943 do lutego 1944 r. Zginęło wówczas – według różnych szacunków 50-60 tys. osób. Oprócz Polaków mordowani byli również mieszkający na tych terenach Żydzi. W akcjach odwetowych zginęło 2-3 tysiące Ukraińców.
Kulminacja rzezi nastąpiła 11 lipca 1943 r., kiedy oddziały UPA przeprowadziły skoordynowany atak na 99 polskich miejscowości, głównie w powiatach horochowskim i włodzimierskim, pod hasłem Śmierć Lachom. 11 lipca jest teraz Narodowym Dniem Pamięci Ofiar Ludobójstwa Dokonanego przez Ukraińskich Nacjonalistów na Obywatelach II RP.
Ofiary i świadkowie
Strona „Zbrodnia Wołyńska 1943. Prawda i Pamięć”, prowadzona przez Instytut Pamięci Narodowej to bezcenne źródło wiedzy o tych bolesnych wydarzeniach. Baza ofiar zawiera ponad 43 tys. wpisów. Samych tylko osób o nazwisku Kowalski i Kowalska jest 121. Można tu znaleźć także interaktywną mapę miejsc zbrodni. Ta ostatnia chyba szczególnie dobitnie unaocznia rozmiar ludobójstwa.
Twórcy strony zapraszają do jej współtworzenia i zgłaszania tutaj świadectw i innych informacji.
Po ośmiu dekadach pewno żyje już niewielu bezpośrednich świadków – przyznaje rzecznik IPN Paweł Błażewicz. Ale podkreśla, że cenne są również informacje tych, znają relacje innych osób, np. rodziców, dziadków, znajomych.
„Bery kosu i na Lacha…”
Anna Szumska, jedna z najstarszych osób (ur. w 1919 roku), które powierzyły IPN swoje wspomnienia, tak opowiada, co się działo w jej rodzinnych Borkach k. Lubomla:
Z Ukraińcami żyliśmy po sąsiedzku, dobrze, jak sąsiad z sąsiadem. Jedne do drugich chodzili. Moja stryjeczna siostra wyszła za mąż za Ukraińca, a ślub brali i dzieci chrzcili w kościele [rzymskokatolickim].I tak się układało, że na polskie święta zapraszano Ukraińców, a na ukraińskie Polaków.
Jeszcze w czasie wojny, gdy zabudowania gospodarcze rodziny pani Anny zostały zniszczone, rodzina spotkała się ze współczuciem i pomocą ukraińskich sąsiadów.
Jednak po jakimś czasie sytuacja się zaostrzyła. Do ich wsi czasem ktoś przychodził i mówił, że gdzieś zabito całą rodzinę. „Na pytanie, kogo zabili, odpowiadali »Lachiw«. Już nie mówili »Polaki« tylko » Lachiw byty« [bić Lachów]. Cóż to takiego »Lachy«? My nie rozumieli tego” – wspomina Anna Szumska.
Pewnego razu, łamiąc zakaz ojca dwunastoletnia wówczas Anna wybrała się razem z cioteczną siostrą do sąsiedniej wsi Horodno, aby zobaczyć, po co spotykają się tam Ukraińcy:
Zachodzimy, tam masa ludzi. Koło jeziorka jakiś ołtarz zrobiony, batiuszka [ksiądz prawosławny] już jest. Stanęliśmy koło Ukrainki i słuchamy. Batiuszka modlił się. A ludzie, mężczyźni, przeważnie coś w rękach mają. Ten ma siekierę, ten ma nóż, ten ma kosę, ten ma jakieś widły. […] Ten batiuszka modli się, obraca się do ludzi: „Ukraina! Priszoł czas twojej własti” [Ukraino! Przyszedł czas twojej władzy ]. Taką naukę im dawał i wreszcie mówi tak: „Bery kosu, bery niż i na Lacha, i ryż…” [Bierz kosę, bierz nóż i na Lacha, i rżnij]. To znaczy, żeby szli rżnąć tych Polaków. I my tak stoimy. Podchodzi do nas ukraiński chłopak, kolegował się kiedyś z moim bratem, taki Andriej. Podchodzi do nas: „Dziewczęta, co wy tutaj robicie? Uciekajcie. Jak ktoś pokaże, że wy Polki, to już do domu nie wrócicie”.
Sprawiedliwi
Osobna zakładka na portalu dotyczy Ukraińców, którzy udzielali pomocy polskim sąsiadom, np. ostrzegając ich przed napadem, odmawiając udziału w mordach, protestując publicznie czy opiekując się sierotami.
Skala tej pomocy jest trudna do oszacowania, jednak dostrzegalna – czytamy na stronie. Żeby ją ocenić, historycy przebadali pod tym względem 500 miejscowości z całego obszaru Kresów (w sumie rzeź wołyńska miała miejsce w ponad 4 tys. miejscowości), w których zginęło blisko 20 tys. Polaków. Dzięki aktom solidarności i miłosierdzia ze strony Ukraińców ocalały zarówno pojedyncze osoby, jak i całe wsie – łącznie kilka tysięcy osób. W różnym zakresie pomocy Polakom udzieliło tam ponad 1300 Ukraińców. Kilkuset z nich sprawcy rzezi ukarali śmiercią.
Dziś świętujemy...