Jak katolicy wynaleźli… kapitalizm

Narodziny kapitalizmu kojarzą się często z protestantyzmem, zwłaszcza z Janem Kalwinem, który zmarł dokładnie 460 lat temu, 27 maja 1564 r. W rzeczywistości korzenie kapitalizmu są nieco inne…

Fundament tej teorii, nadal mocno tkwiącej w umyśle tego świata, że kapitalizm był pionierskim wynalazkiem protestantów, został wylany w 1905 r. przez niemieckiego socjologa Maksa Webera w jego książce “Etyka protestancka a duch kapitalizmu”.

Ascetyczne typy protestantyzmu a kapitalizm

Mimo że w swojej książce Weber nigdy nie stwierdził, że kapitalizm został wynaleziony przez protestantów, jego tezy od samego początku tak właśnie są rozumiane przez czytelników. Jednak Weber napisał tylko, że protestantyzm – a raczej, uściślając, jego wersja ascetyczna (głównie kalwinizm) – odegrał wielką rolę w historii formowania się ducha kapitalizmu, który istniał jeszcze przed reformacją.

Protestanckie gromadzenie kapitału

Według Webera, ascetyczni protestanci wierzyli, że zgodnie z protestancką etyką pracy dla religijnej osoby radość z bycia bogatym i nierobienie niczego są bezwartościowe. Nabyte bogactwo musiało być ponownie puszczone w obieg. Co za tym idzie, zgromadzony kapitał korzystnie wpływał na rozwój kapitalizmu, zwłaszcza w Holandii, Anglii i Ameryce Północnej.

Faktem jest, że od XVII wieku Europa była ekonomicznie zdominowana przez niektóre kraje protestanckie: najpierw przez Holandię (wyznającą kalwinizm), potem przez osiemnastowieczną Anglię. Nie można jednak kwestii rozwoju kapitalizmu tłumaczyć wyłącznie wzrostem protestantyzmu.

Włochy, czyli skąd pochodzi kapitalizm

Przed reformacją, aż do XVI wieku, najbogatszym krajem europejskim były katolickie Włochy, prawdziwa kolebka wczesnego kapitalizmu. Rozwój kapitalistycznej gospodarki rozpoczął się w XII wieku na północy Półwyspu Apenińskiego (Wenecja i Genua) i w Toskanii.

We Włoszech powstały wszystkie fundamentalne instytucje kapitalizmu: bankowość (włoski bank Monte dei Paschi di Siena otwarty został w 1472 r. i jest najstarszym nadal działającym bankiem na świecie), reguła podwójnego zapisu w rachunkowości, idea długu publicznego, koncept przedsiębiorstwa…

W XVI wieku kwitnące kapitalistyczne Włochy, które ubogaciły świat renesansem i humanizmem, były 200 lat przed swoimi sąsiadami. Najbliżej, bo tylko 100 lat za nimi, była Francja (według znanego francuskiego historyka Fernanda Braudela).

Bunt Martina Lutra wobec bogatych Włoch

Kiedy zgodnie z legendą Martin Luter, niemiecki mnich, przybił 31 października 1517 swoje “Dziewięćdziesiąt pięć tez” do drzwi kościoła Wszystkich Świętych w Wittenberdze w Niemczech, miał na celu także sprzeciw wobec wczesnego kapitalizmu i postępowych Włoch.

Luter, który nie był zwolennikiem wczesnokapitalistycznego bogacenia się (podobnie jak niemiecki bankier Jakob Fugger) i odrzucał posiadanie akcji jako niedopuszczalną formę finansowych spekulacji, nie został uznany przez Webera za promotora rozwoju kapitalizmu.

Rola kalwinizmu

Według Webera, to francuski teolog Jan Kalwin, założyciel kalwinizmu, odegrał tu o wiele ważniejszą rolę. Ale Weber nigdy nie stwierdził, że Kalwin chciał metodologicznie promować gospodarkę kapitalistyczną. Zgodnie z twierdzeniem Webera była to niezamierzona konsekwencja nauczania Kalwina, które w pewien sposób zmusiło kalwinistów do poszukiwania autoafirmacji w sukcesie ekonomicznym.

Jednak wzrost wcześniej ubogiej Europy Północnej ponad Śródziemnomorskie Południe nie tyle był konsekwencją protestantyzmu, co wielkich zmian związanych z odkryciem Ameryki (którego, o ironio, dokonali włoscy żeglarze).

To odkrycie powoli spychało wczesnokapitalistyczne Włochy, odcięte od Wszechoceanu, w ekonomiczny dołek i przesunęło centrum gospodarki do krajów położonych bliżej Oceanu Atlantyckiego, głównie do protestanckiej Anglii i Holandii.