Wśród nocnej ciszy [notatki do Reguły Św. Benedykta]

Rozdział 42. Po komplecie nie wolno nikomu rozmawiać, 1-11*

Już była o tym mowa: w klasztorze cisza panuje, jest u siebie, nie musi lub nie powinna musieć zabiegać o uznanie, gdyż jej pozycja jest niepodważalna. Mnisi mają być w ogólności ludźmi ciszy lub wyciszenia wewnętrznego – ale żeby tak było, niezbędne są nieustanne hołdy dla ciszy zewnętrznej, materialnej. Z zasady bowiem – i tego przecież uczy nas Reguła nieustannie – dobra wewnętrzne nie zjawiają się w oddzieleniu od zewnętrzności: tak jak Objawienie spraw Bożych i Łaska przychodzi „z zewnątrz” (choć przecież tak bardzo odpowiada naszym głodom wewnętrznym), tak nauki, porządki i dyscypliny „zewnętrzne” są uprzywilejowanymi narzędziami szkoły Łaski. Nie uzyskuje się więc ciszy wewnętrznej – czyli tej, o którą naprawdę nam chodzi, jako o niezbędną „pustynię” spotkania duszy z Bogiem – bez szanowania ciszy zewnętrznej.

Mnich – mówimy o benedyktynach – nie dąży do tego, by żyć jak kompletny niemowa oraz w bezdźwięcznej próżni. W żadnym razie! Mnich mówi i śpiewa ufny w „logiczność” pokrewną Logosowi – i odkrywa to samo w dźwięczności dobiegających go słów czy rzeczy. Używa się słów i chętnie słucha się – ale przecież jedno i drugie ma sens jedynie taki jak „czarne na białym”, litery na szerokich przestrzeniach karty – dźwięki na tle ciszy.

Czasami jednak kładzie się przed sobą taką „czystą kartkę”: niech Bóg zajaśnieje w mym wnętrzu jako Hagia Sige, ukryty Wszechobecny, który zjawia się „wśród nocnej ciszy”. Taki właśnie sens, naturalnie zbieżny z wręcz prozaicznymi potrzebami społecznymi, ma „wielka cisza nocna” klasztoru. I taki jest znany geniusz Reguły: że owe rzeczy zewnętrzne, prozaiczne, zrozumiałe dla każdego na pierwszy rzut oka i sensowne w ich materialnym konturze, są gotowe przekazywać nam wciąż „większe dary”.

W rozdziale 42. Reguły święty Ojciec Benedykt nie pisze już pochwał ciszy czy jej teologicznych głębi. Z pozoru dba jedynie o regulamin, jakby był dozorcą wymagającym dyscypliny od lokatorów domu. Jak w wielu miejscach Reguły, widzimy tu Benedyktową powściągliwość. Jest tak głęboko ufny w Życie przychodzące spoza regulaminów, że może sam ograniczyć się do wykonania swych małych dzieł właśnie poprzez regulaminy – dzieł stróża, ogrodnika, dyżurnego ruchu. Nie musi nic więcej, ponieważ nie chce zastępować owego Życia, dla którego skrobie swe elastyczne regulaminy.

Przy okazji zapewnienia wszystkim ciszy nocnej (zawsze podporządkowanej dobroci – stąd wspomniane przez Regułę wyjątki) wspomina się o kończącym dzień nabożeństwie Komplety (każdy, kto bywał w dobrym klasztorze, wie, że jest bodaj najpiękniejsze). Tym razem jednak więcej mówi się o tym, co przygotowuje do Komplety i bezpośrednio w nią wprowadza: czytaniu wieczornym. Lektura w ogóle odgrywa dużą rolę w życiu mniszym. Natomiast czytanie wieczorne jest wspólne – gromadzi całą wspólnotę, w jego trakcie zbierają się wszyscy po swych pracach kończącego się dnia.

Święty Ojciec Benedykt nie jest oczywiście jedynie zwolennikiem czytelnictwa. Zawsze troszczy się o to, żeby czytano coś obiektywnie wartościowego – dla zmysłu wiary, dla ciekawości Prawdy, dla głodu duszy. Nazywa to lekturą „budującą” – lecz dziś trochę boimy się tego słowa, tak się ono skleiło z tanim moralizatorstwem.

Na uwagę zasługuje opieka Reguły nad umysłami mniej wyrobionymi: poleca się, by nie czytać nawet niektórych ksiąg Pisma (konkretnie: Heptateuchu, czyli Pięcioksiągu z Jozuem i Sędziami oraz Ksiąg Królewskich), jeśli ze względu na swój charakter byłyby akurat mało stosowne jako lektura wieczorna. Zatem ideałem nie jest ani samo czytelnictwo, ani nawet bezładne „ubiblijnianie” – lecz właśnie to zbudowanie duchowe, aedificatio. Sugerowane są więc oczywiście lektury mówiące o drodze dusz do Boga. Długość tej lektury nie jest z góry ograniczona, lecz jednak sugeruje się czytanie nie bardzo długo: „pięć czy sześć kartek” (w niektórych klasztorach dzisiaj oznacza to dziesięć minut plus – czasami – krótka konferencja duchowa w innym czasie).

Czytanie – w kapitularzu, oratorium czy innym miejscu regularnym – poprzedza bezpośrednio Kompletę. Potem już wielka cisza nocna – cisza obwarowana mocniej niż wszystkie inne cisze klasztorne (aż wstyd ją odbierać, gdy się jest np. zapóźnionym gościem zmuszonym stukać do furty w porze ciszy – warto pamiętać, że furtian czy opiekun gości zawiesza wtedy dla nas jedną ze wspólnotowych i osobistych świętości swej zakonnej „pustyni z Bogiem”, aby nas potraktować jak nadchodzącego „anioła”).

Cicha noc. U jej końca zakwitnie życie ukryte klasztoru: nabożeństwo Jutrzni, matutinum. Cichy poranek – lecz już śpiewana chwalba Boża, laudes. Ciche Msze. Na końcu krótkie nabożeństwo Prymy – i koniec wielkiej ciszy.

Fragment książki "Prosta droga, notatki do reguły św. Benedykta", Paweł Milcarek, Biblioteka Christianitas, Dębogora 2021

* Fragment "Reguły" św. Benedykta w tłumaczeniu o. Bernarda Turowicza OSB opublikowany w serii Źródła Monastyczne pt. "Reguła Mistrza. Reguła św. Benedykta"