Bez mięsa, nabiału i ryb. Tak wygląda Wielki Post na chrześcijańskim Wschodzie

W powszechnie przyjętej liturgicznej tradycji łacińskiej Wielki Post zaczyna się w Środę Popielcową. W Cerkwi wygląda to inaczej – o ile sam okres postu liczy również mniej więcej 40 dni, to poprzedza go okres czterech niedziel przedpościa. Stanowią one stopniowe, ale konsekwentne wprowadzenie do właściwego przeżycia czasu postnego.

Czytania z Ewangelii w każdą z niedziel pokazują charakterystyczne postawy wobec Boga objawiającego się w codziennym życiu. W rozpoczęciu przyjaźni z Chrystusem potrzebne jest współdziałanie Bożej łaski z otwartym sercem i wolą człowieka.

Wszyscy bohaterowie czytań ewangelicznych przedpościa wykazali pewien wysiłek, aby dotrzeć do Boga, lub doświadczyli trudnych wydarzeń, z których wyciągnęli właściwe wnioski duchowe.

Przedpoście poprzedza niedziela o Zacheuszu, w której słyszymy fragment Ewangelii wg. św. Łukasza o zwierzchniku poborców podatkowych, który wdrapał się na drzewo sykomory, aby zobaczyć Chrystusa. Po niej następuje niedziela z przypowieścią o dwóch modlących się w świątyni: wyniosłym faryzeuszu osądzającym postępowanie innych i pokornym celniku.

W kolejną niedzielę przygotowawczą słyszymy ewangelię o  synu marnotrawnym. Dwie ostatnie niedziele przed postem przypominają nam Sąd Ostateczny z pytaniem Jezusa o uczynki miłosierdzia oraz wygnanie Adama z raju, które zapoczątkowało historię zbawienia.

Ostatnia niedziela to zarazem także tzw. Niedziela Przebaczenia Win. Podczas wieczornego nabożeństwa ma miejsce specjalny obrzęd. Wierni wymieniają pocałunek pokoju z celebrującym duchowieństwem, diakonami i służbą liturgiczną oraz w miarę możliwości, pomiędzy sobą, wymieniając słowa: „Przebaczcie mnie grzesznemu” i odpowiadając „Bóg przebaczy”.

Aby zacząć post, konieczne jest pojednanie i przebaczenie, wyzbycie się nienawiści, niechęci i wszelkich prób osądzania bliźniego, będącego takim samym grzesznikiem jak my.

W tę niedzielę w przeddzień postu zachęca się również do pojednania i zgody pomiędzy skłóconymi członkami rodzin, małżonkami, sąsiadami czy współpracownikami. W ostatnich czasach dość popularne wśród prawosławnych stało się zamieszczanie próśb o wybaczenie również na portalach społecznościowych.

Pierwszym dniem Wielkiego Postu jest więc poniedziałek po Niedzieli Przebaczenia Win. Postne zwyczaje prawosławia wydają się współczesnemu człowiekowi bardzo surowe: przez cały ten okres nie powinno się spożywać nie tylko mięsa, ale również nabiału oraz ryb (za wyjątkiem święta Zwiastowania Pańskiego oraz Niedzieli Palmowej i poprzedzającej ją soboty świętego Łazarza, kiedy można spożywać rybią ikrę).

Szczególny nacisk na cielesny post kładzie się w pierwszym tygodniu postu. Niemniej, podobnie jak w innych postach w tradycji prawosławnej, nie chodzi w tym wszystkim o odmierzaną z wagą i linijką ścisłość.

Greccy ojcowie Kościoła nauczali, że nie powinniśmy być zabójcami ciała, ale zabójcami grzechu. Stąd post należy dostosować do własnej sytuacji: zdrowia, wieku i rodzaju wykonywanej pracy.

Prawosławie podczas Wielkiego Postu nie kładzie dużego akcentu na rozważania pasyjne, tak mocno obecne w tradycji rzymskokatolickiej w postaci nabożeństw drogi krzyżowej i Gorzkich żali. Właściwy czas na rozważanie Męki Pańskiej przychodzi tam dopiero w Wielkim Tygodniu.

Wszelkie nabożeństwa odprawiane podczas tego okresu mają służyć naszej przemianie i wyzwoleniu z grzechów, które wciąż zaburzają naszą relację z Bogiem i nie pozwalają w pełni zrozumieć ani docenić wielkości Zmartwychwstania.

Podczas pierwszych czterech dni postu wieczorem w cerkwiach śpiewany jest kanon pokutny świętego Andrzeja z Krety – bogaty językowo, starochrześcijański tekst wzywający do żalu za grzechu, zmiany starego sposobu życia i dostrzeżenia w naszym życiu śladów zapisanej przez Boga historii. W jego trakcie, wielu wiernych wykonuje pokłony twarzą do ziemi, a strofy modlitwy przerywają co raz wezwania „Panie zmiłuj się nad nade mną!”. Kanon jeszcze raz w całości czyta się w czwartek IV tygodnia postu.

W tygodniu zazwyczaj nie sprawuje się Eucharystii – Boskiej Liturgii. W środy i piątki odprawiana jest Liturgia Uprzednio Uświęconych Darów, stanowiąca połączenie wieczerni (odpowiednika nieszporów) z modlitwą za Cerkiew i świat z udzieleniem wiernym Komunii Świętej, choć bez konsekracji. Echem wschodniej tradycji takiej liturgii jest w Kościele rzymskokatolickim nabożeństwo sprawowane w Wielki Piątek.

Sobota IV tygodnia postu poświęcona jest szczególnej czci Matki Bożej. W świątyniach sprawowany jest wówczas akatyst, stanowiący rodzaj rozszerzonej litanii.

Każda z niedziel postu jest poświęcona innemu wydarzeniu. Pierwsza, nazywana Niedzielą Tryumfu Ortodoksji, wspomina zwycięstwo Kościoła nad przeciwnikami oddawania czci ikonom. Druga przybliża postać świętego Grzegorza Palamasa, greckiego teologa średniowiecznego i twórcy nauki o przebóstwieniu człowieka.

W trzecią - oddaje się szczególną cześć krzyżowi świętemu. W czwartą – wspomina postać innego wybitnego teologa pierwszego tysiąclecia Kościoła – świętego Jana Klimaka – twórcy dzieła „Drabina do raju”.

Piąta niedziela daje wiernym postać świętej Marii Egipcjanki, która nawróciła się z rozwiązłego życia i stała się pustelniczką.  Po niej następuje już Niedziela Palmowa, gdzie – podobnie jak w tradycji łacińskiej – wspomina się wjazd Chrystusa do Jerozolimy i święci palmy.

Okres Wielkiego Tygodnia, mimo że obowiązuje w nim ścisły post, nie przynależy już we właściwym sensie do Wielkiego Postu i stanowi bezpośredni czas rozważania Męki Pańskiej, którego kulminacja przypada podczas Triduum Paschalnego.