Katedry, kolegiaty, bazyliki. Czym różnią się od siebie i co oznaczają ich nazwy?

W Kościele katolickim wyróżniamy kilka rodzajów budowli sakralnych. Miejsca  przeznaczone do sprawowania liturgii generalnie nazywamy kościołem lub świątynią. Jednak ze względu na specyficzne funkcje niektóre z nich to: katedry, kolegiaty, bazyliki lub sanktuaria. Sprawdź, czym one różnią się od siebie.

Na początku warto przypomnieć, że każdy nowy budynek, który ma być kościołem, musi zostać wcześniej poświęcony przez biskupa. Po reformie II Soboru Watykańskiego, w 1977 roku, wydano w tym celu nową księgę liturgiczną: Ordo dedicationis ecclesiae et altaris (czyli: Obrzędy poświęcenia kościoła i ołtarza). Zawiera ona dokładną instrukcję niezbędną do przeprowadzenia aktu poświęcenia.

Jak widzimy, w samej nazwie łacińskiej występuje słowo dedicatio, które można również przetłumaczyć jako dedykacja. I to wiele wyjaśnia. Otóż uroczyste poświęcenie budynku kościoła oznacza, że zostaje on wyłączony z użytku świeckiego i dedykowany (czyli przeznaczony) na własność Bogu. Tak więc, po poświęceniu ten obiekt ma służyć wyłącznie do celów liturgicznych, sakralnych.

Taka jest ogólna funkcja wszystkich kościołów. Jednak ze względu na specyficzną rolę niektórych z nich możemy wyróżnić m.in. katedry, kolegiaty, bazyliki i sanktuaria.

Kościół katedralny kojarzy nam się z najważniejszym obiektem danej diecezji. I słusznie, bo jest to główny kościół biskupa diecezjalnego. To świątynia przeznaczona szczególnie do głoszenia Słowa Bożego przez ordynariusza danego miejsca.

Samo słowo katedra, z języka łacińskiego cathedra, oznacza dosłownie krzesło. W tym przypadku można więc je rozumieć jako stanowisko, miejsce wyróżnione, na którym zasiada osoba kierująca wspólnotą Kościoła. Tak więc katedra to miejsce urzędowania biskupa, jego główna siedziba. Dlatego też często używamy sformułowania „zasiadać na katedrze”.

Jeśli mówimy o głównym kościele archidiecezji i metropolii, wówczas stosujemy nazwę archikatedra. Jest to zazwyczaj siedziba arcybiskupa lub kardynała, metropolity danego obszaru.

Co ciekawe, nazwa katedra rozpowszechniła się jako określenie kościoła biskupiego dopiero od X wieku. Wcześniej siedzibę biskupa nazywano Ecclesia Mater czyli z łac. Kościół Matka.

W nomenklaturze kościelnej spotykamy też konkatedrę lub prokatedrę. Aby zrozumieć te nazwy, również warto skorzystać z języka łacińskiego. Słowo con (czytane „kon”) oznacza po prostu przyimek z. Tak więc konkatedra to inaczej współkatedra. Tak jest nazywany drugi co do ważności kościół archidiecezji lub diecezji. Jest to inaczej druga siedziba biskupa diecezjalnego lub ewentualnie miejsce rezydencji wikariusza biskupiego dla danego miasta.

Natomiast prokatedra to kościół tymczasowo pełniący funkcję katedry. Słowo pro z łaciny oznacza dla. Kościół zwany prokatedrą jest ustanawiany wówczas, gdy właściwy kościół katedralny jeszcze nie może pełnić swoich funkcji lub jest w trakcie budowy. Słowo prokatedra jest stosowane także na określenie świątyni, która w przyszłości może zostać katedrą lub konkatedrą.

W gronie nazw przypisywanych kościołom znajdziemy także kolegiatę.

To określenie stosowane jest dla świątyni, która jest uznawana za jedną z najważniejszych w diecezji, ale nie będącą katedrą. Nazwa kolegiata pochodzi od łacińskiego słowa collegium, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza szkołę wyższą. Dlatego, że przy kolegiacie istnieje tzw. kapituła kanoników.

Tu warto przypomnieć, kim jest kanonik i czym jest kapituła. Otóż współcześnie mianem księdza kanonika określa się kapłana, który otrzymał taką godność od biskupa za szczególne zasługi dla lokalnego kościoła.

Kilku kanoników tworzy kapitułę kolegiacką, czyli grono kapłanów posiadających tę samą godność kanonika. Kapituła ta ma charakter wyłącznie tytularny. Jednak czasem może wykonywać określone działania w danym rejonie lub im patronować.

Nazwa bazylika pierwotnie związana była raczej z formą architektoniczną danej budowli, a nie z jej funkcją. Tą nazwą najczęściej określa się chrześcijańską świątynię wielonawową. To taka konstrukcja, która posiada wyższą nawę główną i niższe nawy boczne. Sama nazwa pochodzi od greckiego słowa βασιλικός (wym. basilikos), co oznacza królewski.

We współczesnym Kościele bazylika to kościół, który posiada taki tytuł z nadania papieża. Godność bazyliki otrzymuje dana świątynia ze względu na wyjątkową rolę, jaką pełni w życiu liturgicznym i pastoralnym. Bazyliki dzieli się na większe i mniejsze.

Najważniejszym kościołem dla katolików na świecie, który nosi zaszczytny tytuł bazyliki większej, jest przede wszystkim bazylika św. Jana na Lateranie (w Rzymie). Jej pełna nazwa to: „Papieska arcybazylika Najświętszego Zbawiciela, św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty na Lateranie. Matka i Głowa Wszystkich Kościołów Miasta i Świata”. Bazyliką większą jest także bazylika św. Piotra w Watykanie i oraz bazylika św. Pawła za Murami.

Natomiast tytuł bazyliki mniejszej może uzyskać każda świątynia katolicka, która wyróżnia się wartością zabytkową, pielgrzymkową i duszpasterską.

Przykładem bazyliki mniejszej w Polsce jest m.in. bazylika Jasnogórska i bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

Bardzo często spotykamy się z określeniem sanktuarium. W wielu miastach jest kościół, który nosi takie miano i związany jest najczęściej z konkretnym świętym lub osobą Maryi. W Polsce najbardziej znane jest z pewnością sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej. Do popularnych wśród pielgrzymów miejsc należy także sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach czy też Narodowe Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu.

Nazwa sanktuarium pochodzi od łacińskiego słowa sanctuarium, które zawiera w sobie trzon sanctus – czyli święty. Końcówkę „-arium” możemy rozumieć jako teren, przestrzeń, miejsce. Tak jak w przypadku akwarium, gdzie woda (z łac. aqua)  wypełnia całą przestrzeń, tak w przypadku sanctu-arium możemy powiedzieć, że tam świętość wypełnia całą przestrzeń. Po takiej analizie sprawa staje się jasna. Jest to po prostu miejsce święte. Dlatego w Kościele katolickim uznajemy sanktuaria za wyjątkową przestrzeń, w której Bóg udziela swojej łaski w szczególny sposób.

Dodajmy, że Kodeks prawa kanonicznego dzieli sanktuaria m.in. na diecezjalne, narodowe i międzynarodowe. Diecezjalne to takie, które zostały erygowane czyli uroczyście ustanowione przez biskupa diecezjalnego, narodowe przez Konferencję Episkopatu danego kraju, a międzynarodowe – przez Stolicę Apostolską.

Mam nadzieję, że teraz łatwiej wam się połapać w tych wszystkich nazwach, ale warto pamiętać o tym, co najważniejsze. Bez względu na to, w jakim kościele się modlicie i przeżywacie Eucharystię, wszystkie te miejsca istnieją w jednym wspólnym celu. W nich mamy się zbliżać do Boga i uświęcać.