Sierpień miesiącem trzeźwości. Jak Europa walczy z nadużywaniem alkoholu?

W krajach basenu Morza Śródziemnego istnieją tradycje codziennego spożywania napojów alkoholowych, głównie wina, do obiadu i kolacji. Z kolei państwa Europy Północnej (Skandynawia, kraje bałtyckie) znane są z picia mocniejszych trunków, głównie wódki. Są też takie kraje, jak Belgia, Czechy, Irlandia, gdzie dominuje piwo.

Według danych Unii Europejskiej ze spożywaniem alkoholu związanych pozostaje ok. 7% przedwczesnych zgonów w państwach członkowskich, jak również ok. 25% zgonów osób w wieku 15-29 lat.

Od 2006 r. istnieje sformułowana przez Komisję Europejską strategia wsparcia państw członkowskich w „zmniejszeniu szkód związanych ze spożyciem alkoholu”. Zakłada ona pięć priorytetowych celów:

1. ochrona ludzi młodych, dzieci i dzieci nienarodzonych;

2. zmniejszenie liczby zgonów i obrażeń spowodowanych wypadkami drogowymi pod wpływem alkoholu;

(Z danych europejskich wynika, że w przypadku kierowców w czterech krajach UE: Czechach, Rumunii, Słowacji i na Węgrzech - zabronione jest spożywanie jakiejkolwiek ilości napojów wyskokowych. W przypadku kontroli w ich krwi musi być 0,0 promila alkoholu. Na przeciwległym krańcu są Irlandia i Wielka Brytania dopuszczające do 0,8 promila. W Polsce jest to 0,2 promila, zaś w zdecydowanej większości państw członkowskich UE - 0,5 promila.)

3. zapobieganie szkodom związanym ze spożyciem alkoholu wśród dorosłych i zmniejszenie negatywnych skutków w miejscu pracy;

4. informowanie, edukowanie i wzrost świadomości nt. skutków szkodliwego i ryzykownego picia alkoholu oraz wzorów kultury picia;

5. rozwijanie i utrzymanie wspólnej bazy danych na szczeblu UE.

Działania w ramach strategii podejmowane są na trzech szczeblach: wdrażane przez państwa członkowskie na szczeblu krajowym, koordynacja polityki narodowej na szczeblu UE i działania Komisji Europejskiej. Czuwa nad tym Komitet ds. Krajowej Polityki i Działań Antyalkoholowych (CNAPA), złożony z przedstawicieli państw członkowskich. Jego celem jest wspieranie współpracy między państwami członkowskimi i koordynacja ich działań oraz dalszego wspólnego kształtowania polityki przez kraje UE i Unię Europejską. W ramach Komitetu dokonuje się wymiana informacji i dzielenie się dobrymi praktykami. Z kolei europejskie forum „Alkohol i zdrowie” wspiera konkretne działania instytucji zwalczających nadużywanie alkoholu.

Oto przykładowe sposoby radzenia sobie z nadużywaniem alkoholu w niektórych państwach UE.

Na Litwie od 1 stycznia 2018 r. obowiązuje nowa ustawa antyalkoholowa, radykalnie ograniczającą dostęp do tego trunku. Wprowadziła ona całkowity zakaz reklamy alkoholu, zakaz jego sprzedaży na imprezach masowych (w 2020 r. częściowo złagodzony) i plażach oraz podniesienie granicy wiekowej zezwalającej na kupno alkoholu z 18 do 20 lat. Znacznie ograniczono również godziny sprzedaży alkoholu. Napoje alkoholowe można teraz nabyć tylko w godzinach 10.00-20.00, a w niedzielę 10.00-15.00.

Wcześniej, w marcu 2017 r., podniesiona została akcyza na alkohol: na trunki wysokoprocentowe o 23%, zaś na wino i piwo – o 112%. Działania władz spotkały się z poparciem litewskiego episkopatu.

Dane Światowej Organizacji Zdrowia wskazują, że na Litwie pije się najwięcej w Europie. Statystyczny mieszkaniec Litwy wypijał w 2018 r. 16 litrów czystego alkoholu. Białoruś, która dotąd zajmowała pierwsze miejsce, spadła na drugie – ze wskaźnikiem 15 litrów czystego alkoholu na głowę mieszkańca. Trzecia jest Łotwa – z wynikiem 13 litrów. Czwarte miejsce zajęła zaś Rosja - ponad 12 litrów. Polacy spożywają 9,41 litra czystego alkoholu na głowę rocznie.

We Francji od 1991 r. obowiązuje ustawa o walce z paleniem tytoniu i alkoholizmem. W przypadku alkoholu znacznie ograniczyła ona możliwość jego reklamy (nakazując m.in. informowanie o szkodliwych skutkach jego picia), aby chronić ludzi młodych przed operacjami marketingowymi producentów. Pozostaje ona jednak regularnie „zmiękczana” pod wpływem lobby producentów napojów alkoholowych. Np. w 2009 r. wyłączono z zakazu reklamę internetową. W 2016 r. zaś wprowadzono zapis do kodeksu zdrowia publicznego, który, podtrzymując zakaz spożywania alkoholu na obiektach sportowych, zezwala na korzystanie z niego w tzw. strefach kibica.

Mimo tego w latach 1990-2010 r. spożycie alkoholu we Francji spadło o 20 proc. W 2015 r. codzienne spożycie czystego alkoholu wynosiło tam średnio dla osoby dorosłej nieco mniej niż trzy kieliszki (po 10 gramów czystego alkoholu każdy).

We Włoszech od 2001 r. obowiązywał zakaz sprzedaży alkoholu osobom, które nie ukończyły 18. roku życia. 20 lutego 2017 r. wszedł w życie dodatkowy zakaz podawania alkoholu osobom niepełnoletnim w przestrzeni publicznej. Za złamanie zakazu można zostać ukaranym grzywną w wysokości od 250 do 1000 euro. Gdy wykroczenie zostanie popełnione więcej niż jeden raz, wysokość grzywny wzrasta do 500-2000 euro. Towarzyszy jej wówczas trzymiesięczne zawieszenie działalności handlowej.

Dotyczy to w praktyce tylko osób 17- i 18-letnich, gdyż podawanie alkoholu osobom poniżej 16. roku życia jest - na mocy artykułu 689 kodeksu karnego - karane grzywną w wysokości od 1000 do 25 tys. euro i zawieszeniem działalności na trzy miesiące.

Hiszpańskie prawo zabrania sprzedaży alkoholu osobom niepełnoletnim. Ogranicza także reklamę napojów alkoholowych.

Przepisy te uznał za niewystarczające rząd prowincji Baleary. Dlatego postanowił on wprowadzić prawny zakaz spożywania alkoholu przez osoby poniżej 18. roku życia także podczas imprez takich jak festyny.

Władze zwracają uwagę, że w Hiszpanii „pije się zbyt wiele”. W ciągu 20 minionych lat liczba przypadków upijania się przez młodzież w tym kraju wzrosła dwukrotnie. Skutkuje to poważnymi następstwami zdrowotnymi, a także niechcianymi ciążami. 15 proc. ludzi młodych w wieku 14-18 lat regularnie upija się w weekendy. Dlatego, według ekspertów, należy prawnie ustalić 18 lat jako minimalny wiek spożywania jakiegokolwiek typu napojów alkoholowych.

Jedne z najbardziej restrykcyjnych przepisów obowiązują w Szwecji. Chcąc walczyć z powszechnym alkoholizmem, władze wydawały obywatelom specjalne książeczki, na których podstawie można było kupić do czterech litrów alkoholu miesięcznie.

Od 1955 r. alkohole (za wyjątkiem słabego 2,5-procentowego piwa, dostępnego w supermarketach) można kupić wyłącznie w specjalnym sklepie Systembolaget, zwykle jednym na miasteczko. W całym kraju istnieje ich zaledwie 440, w tym w stołecznym Sztokholmie tylko 25, a także 520 mniejszych filii na słabo zaludnionych terenach. Te państwowe sklepy czynne są od poniedziałku do piątku w godz. od 10.00 do 18.00-20.00, a w soboty do 14.00-15.00. Sprzedawcy sprawdzają dokumenty kupujących, wśród których nie może być osób poniżej 20. roku życia. Ponadto ceny alkoholi są wysokie - kieliszek wódki może kosztować nawet 100 koron (40 zł).

W związku z tymi ograniczeniami popularne są samochodowe wyjazdy do pobliskiej stolicy Danii, Kopenhagi lub promowe przeprawy przez Bałtyk na Łotwę lub do Estonii na alkoholowe zakupy. Na północy kraju kwitnie też domowa produkcja samogonu.

Równie drogi i trudno dostępny jest alkohol w sąsiedniej Norwegii. Także tam nie istnieją powszechne w Polsce całodobowe sklepy monopolowe. Napoje alkoholowe dostępne są w zaledwie 288 sklepach sieci Vinmonopolet, otwartych od 8.30 do 18.00, a w soboty do 15.00. Jedynie piwo można kupić od 8.00 do 20.00 także w zwykłych sklepach. Tak jak w Szwecji, alkoholu nie można kupić w niedzielę. Trunki zawierające mniej niż 22 proc. alkoholu można kupować po ukończeniu 18. roku życia, a te mające powyżej 22 proc. - po ukończeniu 20 lat.

Prowadzone są także kampanie społeczne, mające na celu uświadomienie negatywnych skutków nadmiernego picia alkoholu. Nie wolno też reklamować trunków zawierających ponad 2,5 proc. alkoholu.

Trudno dostępny jest też alkohol w Finlandii. Napoje wyskokowe zawierające powyżej 4,7 proc. alkoholu można kupować jedynie w sieci Alko. Sklepy otwarte są w dni powszednie do godz. 20.00, a w soboty do 18.00. W niedziele zaś pozostają zamknięte. Sklepy spożywcze sprzedają jedynie niskoprocentowe piwo w godzinach 9.00-21.00.

W Finlandii na 100 tys. mieszkańców przypada więcej sklepów monopolowych (średnio 6,4), niż w Norwegii (5,9) i w Szwecji (4,4). Jednak chcąc zaopatrzyć się w tańszy alkohol, Finowie często płyną promem do Tallina w Estonii. W kraju bowiem ceny są bardzo wysokie. Słynna wódka „Finlandia”, choć właśnie tam produkowana, kosztuje trzykrotnie więcej niż w Polsce.

Inna sytuacja panuje w Niemczech, gdzie istnieje ogólne przyzwolenie na picie alkoholu, nawet przez nastolatków. Zgodnie z prawem od 14. roku życia można pić piwo i wino pod nadzorem rodziców lub opiekunów, od 16. roku życia - bez ich nadzoru. Od 18. roku życia zaś - także mocne alkohole. Zakazy te nie dotyczą niepełnoletnich pozostających w związkach małżeńskich.

Nie wolno natomiast sprzedawać napojów alkoholowych osobom poniżej 16. roku życia. Sklepy sprawdzają dokumenty potwierdzające datę urodzenia. Jednak małoletni nie są karani za picie alkoholu, gdy nie osiągnęli jeszcze dopuszczalnej granicy wieku. Kary, w wysokości od 300 do 4 tys. euro, ponoszą natomiast sprzedawcy i barmani, którzy im alkohol udostępnili.

Bardzo nieliczne są restrykcje dotyczące picia alkoholu w miejscach publicznych. Nie wolno organizować publicznych przyjęć w Wielki Piątek, a w niektórych landach także w inne święta, np. Wszystkich Świętych. Nadal jednak można wtedy alkohol kupować. Zdarzają się zakazy picia napojów alkoholowych na stadionach przy okazji niektórych meczów piłkarskich, a pijani kibice nie są wtedy wpuszczani na stadion. Niektóre miasta wprowadzają zakaz picia alkoholu w konkretnych miejscach lub godzinach. W 2009 r. prywatna spółka kolejowa Metronom, działająca w północnych Niemczech, zabroniła picia w swoich pociągach. Do niedawna niewielkie ilości alkoholu mogli pić w godzinach pracy pracownicy niektórych dziedzin gospodarki (budownictwo, ogrodnictwo itp.). Przepisy zmieniono jednak w 2009 r.

Wprowadzono także godziny zamknięcia dla barów i dyskotek, jednak w minionych 10 latach część landów zniosła te przepisy dla licencjonowanych placówek. W większości landów istnieją natomiast przerwy na sprzątanie, trwające 1-2 godziny, najczęściej około godz. 5-6 rano. Nie można w tym czasie obsługiwać klientów.

Odrębnym przypadkiem pozostaje nienależąca do UE Rosja. Jak szacują eksperci - alkohol zabija tam do 700 tys. osób rocznie. Oznacza to, że pozostaje on przyczyną ok. 25 proc. zgonów w kraju.

Od lat miejscowe władze starają się walczyć z problemem nadmiernego spożycia alkoholu. Na razie ograniczono reklamy alkoholu w telewizji, internecie czy gazetach. Co pewien czas podnoszone są ceny wódki. W całym kraju obowiązuje zakaz nocnej sprzedaży alkoholu, w tym piwa. Do 2013 r. nie było ono traktowane jako napój wyskokowy.

Alkoholi nie wolno sprzedawać w sklepach o powierzchni mniejszej niż 50 m kwadratowych, w pobliżu przedszkoli i szkół, a także w środkach transportu. Władzom lokalnym dano możliwość ograniczania liczby miejsc sprzedaży, a także do wyznaczania godzin, w których trunki mogą być sprzedawane. Na Czukotce wolno to robić tylko przez jeden dzień w tygodniu, a w Czeczenii wprawdzie codziennie, ale wyłącznie w godzinach 8.00-10.00.

Oficjalnie działania te przynoszą efekt, ponieważ roczne spożycie alkoholu spada, a ministerstwo zdrowia Federacji Rosyjskiej odnotowuje mniej przypadków śmierci związanych z nadmiernym spożyciem alkoholu.

Jednocześnie jednak decyzje te ożywiły pokątną produkcję i sprzedaż alkoholu, a także spożywanie zawierających alkohol kosmetyków. U osób je pijących prowadzi do groźnych zatruć, a niekiedy nawet do śmierci.