Pierwsze herezje, ekskomuniki, które trwały 900 lat i największy podział Kościoła

Nawet hasłowe przedstawienie wszystkich rozłamów wśród chrześcijan znacznie przekroczyłoby ramy tego artykułu. Przypomnijmy więc skrótowo kilka najważniejszych sporów i konfliktów, które zaowocowały utratą jedności Kościoła.

Ich geneza i przyczyny były bardzo zróżnicowane. Od niejasności i niezgody w fundamentalnych kwestiach dogmatycznych, poprzez istniejące w Kościele realne nieprawidłowości, po różnice kulturowe oraz konflikty polityczne.

Warto przy tym zauważyć, że bardzo często bezpośrednią przyczyną powstania konkretnych rozłamów nie była chęć założenia zupełnie nowego organizmu kościelnego lub wyznania. Wiele postaci identyfikowanych z poszczególnymi rozłamami nie zakładało, że ich działania doprowadzą do powstania oddzielnych Kościołów chrześcijańskich. Najczęściej byli oni subiektywnie i w pełni przekonani do swoich racji. Oczekiwali raczej, że cały Kościół zmieni się w oczekiwanym przez nich kierunku.

Widoczne już od samego początku istnienia chrześcijaństwa różnice w obrządkach liturgii i nabożeństw oraz związane z nimi tradycje wynikające z regionalnego zróżnicowania kulturowego Kościoła nie były głównym motywem rozłamów i sporów. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa było dość normalne, że inaczej sprawowało się nabożeństwa w Rzymie i w zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego, a inaczej na Wschodzie, gdzie dominowała kultura grecka i semicka.

Pierwsze wieki istnienia Kościoła obfitowały w liczne spory dotyczące najbardziej fundamentalnych zagadnień dogmatycznych i teologicznych.

Ewangelie i pisma Nowego Testamentu nie były od początku znane w sposób powszechny i szczegółowy. Dochodziły do tego różnice językowe i kulturowe pomiędzy pierwszymi chrześcijanami, wywodzącymi się zarówno spośród Żydów, jak też Greków, Rzymian i pozostałych ludów zamieszkujących Imperium Rzymskie.

Kontrowersje i rozmaite interpretacje budziło zagadnienie, czy chrześcijanie mają przestrzegać zasad rytualnych Starego Przymierza czy też zasady te dotyczyć mają jedynie Żydów, którzy przyjęli Chrystusa.

Spory te, zwłaszcza w kontekście obrzezania oraz czystości rytualnej (spożywania określonego rodzaju potraw) opisane są już w Dziejach Apostolskich. W Liście do Tytusa apostoł Paweł użył po raz pierwszy greckiego terminu αἱρετικός, który dzisiaj znamy powszechnie jako „heretyk/ herezja”.

Jego szerokie znaczenie oznacza zarówno kogoś, kto dokonuje pewnego wyboru, wybiera pewne określone treści spośród szeregu innych, jak również osobę odłączającą się od danej grupy.

W pierwszych wiekach Kościoła dominujące herezje, które zaowocowały w dalszej konsekwencji rozłamami, dotyczyły rozumienia natury osób Boskich i zasady ich działania. W I wieku pojawił się antytrynitaryzm, który najczęściej zaprzeczał boskości Chrystusa.

Niemal w tym samym czasie narodziły się próby syntezy pomiędzy częścią nauczania chrześcijańskiego a wierzeniami pogańskimi oraz elementami filozofii greckiej, które dzisiaj nazywamy zbiorczo gnostycyzmem. Negowały one chrześcijańskie spojrzenie na świat stworzony, uznając go za dzieło innego, mniejszego boga oraz spojrzenie na człowieka jako jedność duszy i ciała.

Wiele wierzeń gnostyckich przyjęło później postać manicheizmu, tworzącego już zupełnie odrębny system religijny, głoszący dualizm dobra i zła. Pojawiały się również poglądy w rodzaju doketyzmu (kwestionującego fakt Wcielenia i cielesnej śmierci Chrystusa, przypisującego Synowi Bożemu tylko duchową postać), enkratyzmu (negującego małżeństwo i rozmnażanie się), pelagianizmu (absolutyzującego siły człowieka i ludzkiej natury w walce z grzechem i negującego wyjątkowość ofiary Chrystusa), montanizmu (bliskiego pesymistycznym poglądom apokaliptycznym) czy donatyzm (twierdzącego, że apostaci na zawsze utracili możliwość zbawienia i ponownego bycia w Kościele).

Pierwsze herezje potępiały sobory powszechne, wskazując na właściwą (ortodoksyjną) interpretację podstawowych dogmatów wiary. Zwolennicy herezji często odłączali się od wspólnoty Kościoła, tworząc sekty i mniejsze grupy wyznawców, które jednak po pewnym czasie zanikały, nie nabierając charakteru instytucjonalnego i nie tworząc nowych jednostek kościelnych.

Pierwszym wielkim rozłamem prowadzącym do powstania oddzielnych, dużych Kościołów był spór, jaki wybuchł podczas soboru powszechnego w Chalcedonie w 451 r. Definicji dogmatycznej Chrystusa jako Boga-Człowieka (będącego Synem Bożym, ale jednocześnie, zrodzonego przez Matkę Bożą jako prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, a więc w każdym wymiarze Boga i człowieka) sprzeciwiła się część biskupów.

Doktrynę monofizytyzmu (jednej natury Chrystusa) przyjęły diecezje w Syrii, Indiach, Egipcie, Etiopii i przez długi czas – Kościół w Armenii, najstarszym państwie chrześcijańskim na świecie. Po Chalcedonie powstał szereg oddzielnych Kościołów, inspirowanych doktrynami monofizytyzmu lub zbliżonego do niego nestorianizmu.

Obecnie tworzą one oddzielną gałąź Kościołów orientalnych (wschodnich), nie znajdujących się w jedności eucharystycznej zarówno z Kościołem rzymskokatolickim, jak i prawosławnym. Intensywny dialog ekumeniczny pomógł jednak w ustaleniu, że wiele poglądów przypisywanych wcześniej tym Kościołom wynikał z nieporozumień teologiczno-doktrynalnych i semantycznych.

Wzajemne ekskomuniki, które nałożyli na siebie w 1054 roku kard. Humbert, wysłannik papieża Leona IX oraz patriarcha Konstantynopola Michał formalnie przypieczętowały największy podział w Kościele (ekskomuniki odwołano dopiero w 1965 roku). Objął on tak wschodnią, jak i zachodnią część dawnego Cesarstwa Rzymskiego.

Na rozłam teologiczny pomiędzy Kościołem w prowincjach łacińskich i Bizancjum nakładała się rywalizacja polityczna, dyplomatyczna i gospodarcza pomiędzy patriarchatem w Rzymie i Konstantynopolu oraz cesarzami Bizancjum i cesarzami Zachodu, koronowanymi przez papieża.

Podział w konsekwencji doprowadził do zerwania jedności eucharystycznej pomiędzy Rzymem i Konstantynopolem. Od 1054 roku można mówić w sensie potocznym o podziale na Kościół rzymskokatolicki i prawosławny.

Jednakże obydwa Kościoły uważają, że są bezpośrednią i nieprzerwaną kontynuacją Kościoła założonego przez Chrystusa.

Różnice teologiczne między chrześcijańskim Wschodem i Zachodem narastały przez wieki i dotyczyły szeregu zagadnień związanych z ustrojem Kościoła i jurysdykcją biskupów. Wschód powołuje się na wczesnochrześcijański system równości wszystkich biskupów i patriarchów z rolą biskupa Rzymu jako jedynie honorowego, „pierwszego spośród równych”. Zachód podkreśla zaś uniwersalny prymat jurysdykcyjny papieża nad całym Kościołem.

Wschód nie przyjął również łacińskiej nauki o Filioque (pochodzeniu Ducha Świętego zarówno od Ojca, jak i Syna, pozostając przy pochodzeniu Ducha jedynie od Ojca). A także dogmatów uchwalonych po siódmym soborze powszechnym w Nicei w 787 r. (Niepokalane Poczęcie NMP, uniwersalny prymat jurysdykcyjny i nieomylność papieża, Wniebowzięcie NMP).

Próbą zakończenia podziałów pomiędzy rzymskim katolicyzmem i prawosławiem były projekty unii (lyońska, florencka, brzeska). Jednakże doprowadziły one w konsekwencji do dalszych podziałów, tym razem na Wschodzie.

Wzajemne ekskomuniki Rzym i Konstantynopol odwołały dopiero w 1965 roku w czasie spotkania papieża Pawła VI i patriarchy ekumenicznego Atenagorasa w Jerozolimie. Od 1980 roku obydwa Kościoły prowadzą szczegółowy dialog teologiczny, choć wciąż nie przywrócono jedności eucharystycznej.

Pomimo tego większość teologów rzymskokatolickich i prawosławnych uznaje ważność sakramentów w obydwu Kościołach, nazywanych od czasu zmian soborowych „Kościołami siostrzanymi”.

Prawosławni zachowali tradycję, iż duchowni diecezjalni mogą przed święceniami kapłańskimi zawrzeć związek małżeński. Celibat obowiązuje mnichów (z których najczęściej wybierani są biskupi) i mniszki.

Bezpośrednią przyczyną powstania Kościoła anglikańskiego był zatarg króla Henryka VIII z papieżem. Stolica Apostolska nie chciała orzec nieważności małżeństwa monarchy z Katarzyną Aragońską, z którą Henryk nie miał męskiego potomka.

W 1534 roku uchwalono akt supremacji, oznaczający zerwanie jedności z Rzymem i przyznający brytyjskim monarchom tytuł ziemskiej głowy Kościoła. Po odłączeniu się od Kościoła rzymskokatolickiego Kościół Anglii zachował pośrednią pozycję pomiędzy Rzymem a Kościołami wywodzącymi się z ruchu reformacyjnego. Utrzymał wiarę w katolickie dogmaty oraz sakramenty, choć później, pod wpływem tendencji reformacyjnych, ograniczył w pewnych wymiarach kult maryjny i świętych.

Do przełamania lodów pomiędzy Kościołami doszło za czasów papieża Pawła VI, który w 1966 roku, jako pierwszy papież od XVI wieku, spotkał się z anglikańskim arcybiskupem Canterbury Michaelem Ramseyem. Z przedstawicielami Kościoła Anglii spotykali się również wszyscy kolejni papieże.

Anglikanie są obecnie bardzo aktywni w globalnym ruchu ekumenicznym. W 2009r. papież Benedykt XVI ogłosił konstytucję apostolską Anglicanorum coetibus, która umożliwia duchownym i wiernym anglikańskim nawiązanie jedności z Kościołem rzymskokatolickim przy zachowaniu własnych zwyczajów i tradycji liturgicznych.

Rozłam Kościoła związany z powstaniem ruchu reformacji rozpoczął się historycznie w XVI wieku, gdy augustiański zakonnik Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze 95 tez domagających się zmian w Kościele. Luter początkowo nie chciał zakładać nowego Kościoła i liczył, że papież i większość biskupów przychyli się do jego projektów reformatorskich.

Zakonnik krytykował zdecydowanie praktykę odpustową w Kościele i handel odpustami. Domagał się większej niezależności administracyjnej Kościołów lokalnych od Rzymu, liturgii w językach narodowych oraz pełnego przekładu Biblii na języki zrozumiałe dla wszystkich wiernych.

Lutrowi bliskie były poglądy św. Augustyna, ale również wiara w zbawienie pochodzące nie z uczynków, ale darmowo udzielanej każdemu łaski Bożej. Stąd powstało kilka naczelnych zasad reformacji, które stały się później głównymi zasadami Kościoła ewangelicko-augsburskiego: sola Scriptura (tylko Pismo Święte jako źródło tradycji Kościoła), sola fide (zbawienie jedynie przez wiarę), solus Christus (Chrystus jedynym pośrednikiem pomiędzy Bogiem i ludźmi), sola Dei gloria (jedynie chwała Boża – zbawienie to darmowy i wolny akt Boga wobec człowieka).

Do zaostrzenia się konfliktu pomiędzy Lutrem a Rzymem doszło, gdy zakonnik spalił bullę papieską potępiającą tezy reformacyjne. Kościół rzymskokatolicki ekskomunikował Lutra, choć obecnie podejmowane są wśród teologów i biskupów próby, aby akt papieża z XVI wieku cofnąć. Kościół ewangelicko-augsburski powstały w wyniku reformacji uznaje sakramenty chrztu świętego oraz Wieczerzy Pańskiej – wierząc, że w czasie przyjmowania darów eucharystycznych chleba i wina jest w nich realnie obecny Chrystus ze swoim Ciałem i Krwią.

Znaczącym wydarzeniem w relacjach Kościoła rzymskokatolickiego i luteran było podpisanie w 1999 roku Wspólnej deklaracji w sprawie nauki o usprawiedliwieniu, która formułuje zasadniczy konsensus w nauczaniu Kościołów o współdziałaniu Boga z człowiekiem w kwestii zbawienia.

Z ruchu reformacyjnego i anglikańskiego wyrósł szereg innych Kościołów i wspólnot: ewangelicy reformowani, metodyści, zielonoświątkowcy czy baptyści. Metodyści oraz ewangelicy reformowani przyłączyli się po pewnym czasie do wspomnianej wyżej Wspólnej deklaracji...

Ostatnim dużym rozłamem w Kościele były wydarzenia po zakończeniu Soboru Watykańskiego I (1869-70). Część teologów i duchownych, zwłaszcza pochodzących z obszaru niemieckojęzycznego, odrzuciło postanowienia dogmatyczne soboru dotyczące uniwersalnego prymatu jurysdykcyjnego papieża oraz nieomylności jego uroczystego nauczania w sprawach wiary i moralności. Postanowienia te zostały zawarte w konstytucji dogmatycznej soboru Pastor aeternus.

W 1870 roku 12 teologów oraz ponad 30 uczonych świeckich, m.in z Austrii, Niemiec i Szwajcarii podpisało w Norymberdze deklarację, która uznawała, że dogmaty Vaticanum I o papieżu sprzeciwiają się nauczaniu siedmiu pierwszych soborów niepodzielonego Kościoła (od soboru w Nicei w 321 r. do soboru w tym samym mieście w 787 r.).

Podobnie jak w poprzednich przypadkach, teolodzy nie zamierzali tworzyć nowej organizacji kościelnej, jednakże dynamika wydarzeń doprowadziła w krótkim czasie do powołania kilku autonomicznych Kościołów starokatolickich w krajach zachodnioeuropejskich.

Starokatolicy – bo tak powszechnie zaczęto nazywać nową strukturę – przejęli sukcesję apostolską od biskupów niezależnego od Rzymu i istniejącego od początków XVIII wieku Kościoła Utrechtu. Kościoły starokatolickie zachowały wiarę we wszystkie dogmaty przyjmowane przez siedem soborów powszechnych niepodzielonego Kościoła, wprowadziły liturgię w językach narodowych (opartą najczęściej na tłumaczeniu łacińskiego mszału rzymskiego i klasycznym rycie rzymskim), zrezygnowały jednakże z celibatu duchownych.

Starokatolicy uznają te same sakramenty co katolicy, prawosławni i anglikanie. Do grona Kościołów starokatolickich zalicza się również powstały na ziemiach polskich ruch i Kościół mariawitów oraz Kościół polskokatolicki.

Dialog teologiczny z Kościołami starokatolickimi Rzym prowadzi od lat siedemdziesiątych XX wieku.