Pius XII i tysiące uratowanych Żydów. Nowe badania obalają czarną legendę o „milczącym Watykanie”

W dniu zakończenia wojny w Rzymie przebywało około 10 tys. Żydów. Dostępne dziś statystyki mówią, że ponad 6 tys. z nich otrzymało pomoc i opiekę od Piusa XII oraz instytucji watykańskich.

Dwaj papieże i jeden kardynał brali udział w ratowaniu Żydów z Holocaustu. Upada czarna legenda Watykanu, według której Watykan miał skrywać nazistowskie przestępstwa wobec Żydów z okresu II wojny światowej.

W nowej książce Johana Ickxa „Le Bureau. Le Juifs de Pie XII” (Pius XII i Żydzi) – opublikowanej po francusku i opartej na oficjalnych dokumentach – znajdujemy m.in. 2800 wniosków o interwencję i pomoc Watykanu z lat 1938-1944, dotyczących tysięcy Żydów.

Czytaj także:
Czy Pius XII był „papieżem Hitlera”?

Informacje z Archiwum Watykańskiego

Ickx mieszka w Rzymie od trzydziestu lat, a od dziesięciu pracuje w Archiwum Drugiej Sekcji Sekretariatu Państwa Watykanu. Jest odpowiedzialny za dygitalizację i oddanie do wglądu dla naukowców archiwów pontyfikatu Piusa XII. Archiwa te zostały otwarte w marcu 2020 roku.

Pius XII i ratowanie Żydów

Ickx wyjaśnia, że „zabiegi i intencje Watykanu były skierowane na ratowanie każdej istoty ludzkiej” podczas Holocaustu. „Niezależnie od koloru skóry czy wyznania”. Dotyczyły one nie tylko katolików, ale też Żydów i osób wyznających inne mniejszościowe religie.

Z dokumentów wydobytych na światło dzienne przez Ickxa wynika, pisze Aci Stampa (7 stycznia), że w tych latach papież Pius XII był świetnie poinformowany o sytuacji na Wschodzie Europy. Podobnie jak Brytyjczycy i Amerykanie.

To Myron Tylor, przedstawiciel prezydenta Roosevelta przy Stolicy Apostolskiej, przesłał do Sekretariatu Stanu USA notę, zwracając uwagę na to, co się wówczas działo.

Zachowanie dyplomatyczne

Jednocześnie Stolica Apostolska musiała uważać, aby nie została wykorzystana przez żadną ze stron wojennego konfliktu, musiała zachować bezstronność. To było roztropne zachowanie dyplomatyczne, a nie milczenie.

Co więcej, w swym orędziu bożonarodzeniowym z 1942 roku Pius XII potępił tę sytuację („skazywanie na śmierć albo na powolne konanie” z powodu przynależności narodowej, religijnej lub rasowej). W ostrożnych, lecz oczywistych słowach – aby uniknąć niejasności.

Pius XII zdecydował się nie interweniować bezpośrednio (u Niemców Trzeciej Rzeszy), aby nie narażać życia ludzi, ani działań humanitarnych realizowanych przez Stolicę Apostolską.

Czytaj także:
Rodzina Ulmów. Bohaterowie z Markowej

Jedyny taki na świecie

Ickx pisze: „O ile wiem (…) Sekretariat Państwa Watykan był jedynym na świecie ministerstwem spraw zagranicznych z biurem i kompletną międzynarodową siecią zajmującymi się pomocą prześladowanym podczas drugiej wojny światowej. Dzisiaj świadectwo tym wydarzeniom daje serial Ebrei”.

Uratowani Żydzi w liczbach

Jak dalej pisze Aci Stampa, dowodem takich działań Watykanu są dostępne już dzisiaj statystyki. Według nich spośród 9 975 Żydów przebywających w Rzymie w dniu zakończenia II wojny światowej 6 381 otrzymało pomoc i opiekę od Piusa XII, instytucji watykańskich i wikariatu. Dzięki temu najprawdopodobniej uniknęli Holocaustu.

Potwierdza to także praca Rome Escape Line, o drogach ucieczki prowadzonych przez prałata Hugha O’Flaherty’ego, irlandzkiego księdza, któremu zawsze udawało się uciec przed Gestapo.

Należy też pamiętać o ojcu augustianinie Anselmusie Musterze. Wbrew prawu o ekstraterytorialności watykańskiej Bazyliki Santa Maria Maggiore został z niej wyciągnięty przez nazistów i poddany torturom. Nigdy nie zdradził swoich towarzyszy. Jego historia i sposób, w jaki watykańska dyplomacja na nią zareagowała to jeden z najciekawszych wątków książki Ickxa.

Przyszły papież

Również inne ważne osobistości Watykanu pomagały Żydom w ucieczkach przed Zagładą. Angelo Giuseppe Roncalli, wówczas zarządca Wikariatu Apostolskiego w Stambule i przyszły papież Jan XXIII, był zaangażowany w wiele operacji ratujących Żydów.

Kardynał Aloizije Stepinac, błogosławiony, tak jak Pius XII ofiara czarnej legendy, angażował się w działania przeciwko dyskryminacji Żydów. Udało mu się wywalczyć to, żeby ochrzczeni Żydzi nie musieli nosić żółtej gwiazdy.

Historie potrzebujące kontekstu

Wszystkie historie przedstawione w książce Ickxa wymagają kontekstualizacji. Jak na przykład ostrożność Watykanu w stosunku do pierwszych informacji o niemieckich nazistowskich obozach koncentracyjnych na Wschodzie Europy.

Decyzje Piusa XII należy oceniać w określonym kontekście. Papież przede wszystkim chciał ratować ludzkie życia i miał świadomość delikatnej roli Stolicy Apostolskiej. Jedynie w takim świetle można zrozumieć książkę Ickxa i zachowanie Watykanu.

Czytaj także:
Maria von Maltzan – arystokratka, która ocaliła wielu Żydów