Niech nikt nie lęka się śmierci! Ikona Zmartwychwstania: wiosna duchowa i historia zbawienia w pigułce

Podobnie jak inne ikony, Zmartwychwstanie jest nie tylko przedstawieniem samego wydarzenia, ale stanowi katechezę teologiczną, podkreślającą najważniejszy sens zbawczej ofiary Chrystusa i Jego powstania z martwych.

Ikona Zmartwychwstania (gr. Ἀνάστασις/Anastasis), nazywana też ikoną Zstąpienia Chrystusa do Otchłani, jest – obok różnych ikon maryjnych – jedną z najbardziej rozpoznawalnych ikon chrześcijańskiego Wschodu. Warto przy tej okazji bliżej poznać, jaka symbolika kryje się za tą piękną i niezwykle sugestywną ikoną.

Teologia wschodnia posiada szczególny wymiar paschalny. Wokół tajemnicy Wielkanocy (Paschy) koncentruje się bogate i rozbudowane życie liturgiczne Kościołów tej tradycji. Zmartwychwstanie to „Święto świąt”, które programuje kształt wschodniego kalendarza liturgicznego.

Czas od zaczynającego się zazwyczaj jeszcze w lutym (a więc zimą) Przedpościa, poprzez cały Wielki Post, Wielki Tydzień i okres paschalny do Zesłania Ducha Świętego – to zazwyczaj ponad 4 miesiące.

W ich trakcie nabożeństwa celebruje się według specjalnych ksiąg liturgicznych: Triodionu Postnego i Triodionu Kwietnego (Paschalnego). Symbolika Paschy podkreśla swoisty cykl przejścia: z życia do śmierci (poprzez chrystusową mękę, ukrzyżowane i zstąpienie do Otchłani) i ze śmierci do życia wiecznego (przez zmartwychwstanie i wniebowstąpienie).

Ten cykl łączy się naturalnie z cyklem przyrody, gdyż Wielki Post i Pascha obchodzone są w momencie przejścia z zimy do wiosny i często nazywane są „wiosną duchową”. Zmartwychwstanie Pańskie ma przynieść prawdziwą wiosnę nie tylko w otaczającym świecie, ale także w naszej duszy. Powinno zmienić życie w chłodzie i stagnacji grzechu oraz zwątpienia na dynamizm, światło i ciepło, które przynoszą nam paschalne nawrócenie.

Na zmartwychwstanie, centralne wydarzenie chrześcijaństwa zwraca również uwagę każda niedziela roku, często nazywana na Wschodzie „małą Paschą”. Zgodnie ze słowami św. Pawła z 15. rozdziału 1 Listu do Koryntian:

„A jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara. Okazuje się bowiem, żeśmy byli fałszywymi świadkami Boga, skoro umarli nie zmartwychwstają (...). A jeżeli Chrystus nie zmartwychwstał, daremna jest wasza wiara i aż dotąd pozostajecie w swoich grzechach”.

Cykl przejścia od śmierci do życia, odrodzenie człowieka i kosmosu oraz radosny dynamizm zmartwychwstania zostały uwydatnione na ikonie paschalnej. Nie jest ona, podobnie jak w przypadku innych ikon wschodnich, jedynie dokumentalnym przedstawieniem wydarzenia biblijnego, ale pozostaje formą katechezy, pokazującej jego głęboki sens zbawczy.

Tak jak w przypadku większości ikon wschodnich, autor ikony Zmartwychwstania/Zstąpienia Chrystusa do Otchłani nie jest znany. Zapewne jednak powstała w okresie wczesnochrześcijańskim i jej twórca znajdował się w kręgu oddziaływania pierwszych apostołów.

Ikona Zmartwychwstania prezentuje nie tylko dogmat o powstaniu Chrystusa z martwych, który wyznajemy w Credo, ale również wskazuje, że jako główne wydarzenie chrześcijaństwa dzieje się ono jednocześnie w czasie ziemskim obejmującym przeszłość, teraźniejszość i przyszłość oraz w pozostającej poza jego ramami wiecznością.

W centralnym miejscu ikony widzimy postać Chrystusa. Ma on już przebóstwione ciało, o jasnym lub złotym, wyraźnie promieniującym blasku, który podkreśla mandorla. Jest to rodzaj aureoli z wewnętrznymi, jaskrawymi promieniami pokazującymi moc i siłę Bożej energii, dzięki której dokonało się zmartwychwstanie.

Na ciele Pańskim widać jednocześnie ślady niedawnej męki i ukrzyżowania. Chrystus pozostaje w widocznym, dynamicznym ruchu wznoszenia się z pokazanej w minorowych barwach Otchłani. Przypomina ona grób lub głęboki dół, podziemie lub odmęty ciemnej wody, w której niekiedy umieszcza się również kości i narzędzia, którymi zadawano Chrystusowi ból podczas męki.

Ciemna toń jest często otoczona skałami. Stopy wznoszącego się w górę Jezusa znajdują się na skrzyżowanych deskach. Symbolicznie wskazują na złamane bramy Otchłani. To w Otchłani, do której Jezus zstąpił po śmierci w Wielką Sobotę znajdowały się dusze zmarłych sprawiedliwych od czasu stworzenia świata.

W Kanonie Paschalnym (długim poemacie liturgicznym sławiącym Zmartwychwstanie) słyszymy nawiązujące do tego słowa: „Zstąpiłeś w otchłanie ziemi, i bramy wieczne skruszyłeś, a tych, co byli zamknięci, uwolniłeś, Chryste, i trzeciego dnia, jak prorok Jonasz z wnętrza ryby, wyszedłeś z grobu”.

Wydostając się z tej ciemnej rzeczywistości, Chrystus trzyma i wyciąga z Otchłani obydwoma rękami prarodziców – Adama i Ewę. To od ich upadku w ogrodzie rajskim rozpoczęła się cała historia zbawienia.

Aby bowiem zbawić ludzkość, Syn Boży musiał się wcielić i przyjść na świat w postaci człowieka, a później umrzeć śmiercią fizyczną i zmartwychwstając, pokonać śmierć.

Po prawej i lewej stronie ikony widzimy, zazwyczaj na nieco dalszym planie za Adamem i Ewą, postacie patriarchów i proroków ze Starego Testamentu (Abrahama, Mojżesza z tablicami Dekalogu, króla Dawida w koronie, Jonasza, który przebywał trzy dni we wnętrznościach wielkiej ryby) oraz bezpośrednio poprzedzającego Chrystusa św. Jana Chrzciciela.

W zależności od konkretnych przedstawień ikonicznych, postaci obok Zmartwychwstałego może być więcej. Często widoczne są również anioły i moce niebieskie. Niekiedy też Jezus jedną ręką wyciąga z Otchłani Adama i Ewę, a w drugiej trzyma symbol swojej męki – krzyż.

Ikona Zmartwychwstania to teologia zbawienia w pigułce, pokazująca główny sens tego najważniejszego wydarzenia i cudu, na którym opiera się chrześcijaństwo. To wielka dawka nadziei i radości dla wiernych.

Podkreślają to słowa paschalnej mowy katechetycznej św. Jana Chryzostoma, czytanej w święto Paschy w świątyniach, których fragment wskazuje:

„Niech nikt nie opłakuje ubóstwa, objawiło się bowiem wspólne królestwo. Niech nikt nie opłakuje grzechów, przebaczenie bowiem z grobu zajaśniało. Niech nikt nie lęka się śmierci, wybawiła nas bowiem śmierć Zbawiciela. Wygasił ją Ten, który był przez nią trzymany. Ujarzmił piekło Ten, który zstąpił do piekła. Zgorzkniało piekło, skosztowawszy ciała Jego. (…) Zmartwychwstał Chrystus – i nikt martwy nie pozostał w grobie. Chrystus bowiem powstawszy z martwych stał się pierworodnym pośród umarłych” (za: Wielki Tydzień i święto Paschy w Kościele prawosławnym. Biblioteka Ojców Kościoła, tł. Henryk Paprocki, Wydawnictwo M, Kraków 2003).