Jak katolicy wynaleźli… kapitalizm

Narodziny kapitalizmu kojarzą się często z protestantyzmem. W rzeczywistości korzenie kapitalizmu są nieco inne...

Fundament tej teorii, nadal mocno tkwiącej w umyśle tego świata, że kapitalizm był pionierskim wynalazkiem protestantów, został wylany w 1905 r. przez niemieckiego socjologa Maksa Webera w jego książce „Etyka protestancka a duch kapitalizmu”.

Ascetyczne typy protestantyzmu i kapitalizmu

Mimo że w swojej książce Weber nigdy nie stwierdził, że kapitalizm został wynaleziony przez protestantów, jego tezy od samego początku tak właśnie są rozumiane przez czytelników. Jednak Weber napisał tylko, że protestantyzm – a raczej, uściślając, jego wersja ascetyczna (głównie kalwinizm) – odegrał wielką rolę w historii formowania się ducha kapitalizmu, który istniał jeszcze przed reformacją.

Protestanckie gromadzenie kapitału

Według Webera, ascetyczni protestanci wierzyli, że zgodnie z protestancką etyką pracy, dla religijnej osoby radość z bycia bogatym i nierobienie niczego są bezwartościowe. Nabyte bogactwo musiało być ponownie puszczone w obieg. Co za tym idzie, zgromadzony kapitał korzystnie wpływał na rozwój kapitalizmu, zwłaszcza w Holandii, Anglii i Ameryce Północnej.

Faktem jest, że od XVII wieku Europa była ekonomicznie zdominowana przez niektóre kraje protestanckie: najpierw przez Holandię (wyznającą kalwinizm), potem przez osiemnastowieczną Anglię. Nie można jednak kwestii rozwoju kapitalizmu tłumaczyć wyłącznie wzrostem protestantyzmu.

Włochy: kolebka kapitalizmu

Przed reformacją, aż do XVI wieku, najbogatszym krajem europejskim były katolickie Włochy, prawdziwa kolebka wczesnego kapitalizmu. Rozwój kapitalistycznej gospodarki rozpoczął się w XII wieku na północy Półwyspu Apenińskiego (Wenecja i Genua) i w Toskanii.

We Włoszech powstały wszystkie fundamentalne instytucje kapitalizmu: bankowość (włoski bank Monte dei Paschi di Siena otwarty został w 1472 r. i jest najstarszym nadal działającym bankiem na świecie), reguła podwójnego zapisu w rachunkowości, idea długu publicznego, koncept przedsiębiorstwa…

W XVI wieku kwitnące kapitalistyczne Włochy, które ubogaciły świat renesansem i humanizmem, były 200 lat przed swoimi sąsiadami. Najbliżej, bo tylko 100 lat za nimi, była Francja (według znanego francuskiego historyka Fernanda Braudela).

Bunt Martina Lutra wobec bogatych Włoch

Kiedy zgodnie z legendą Martin Luter, niemiecki mnich, przybił 31 października 1517 swoje „Dziewięćdziesiąt pięć tez” do drzwi kościoła Wszystkich Świętych w Wittenberdze w Niemczech, miał na celu także sprzeciw wobec wczesnego kapitalizmu i postępowych Włoch.

Luter, który nie był zwolennikiem wczesnokapitalistycznego bogacenia się (podobnie jak niemiecki bankier Jakob Fugger) i odrzucał posiadanie akcji jako niedopuszczalną formę finansowych spekulacji, nie został uznany przez Webera za promotora rozwoju kapitalizmu.

Rola kalwinizmu

Według Webera, to francuski teolog Jan Kalwin, założyciel kalwinizmu, odegrał tu o wiele ważniejszą rolę. Ale Weber nigdy nie stwierdził, że Kalwin chciał metodologicznie promować gospodarkę kapitalistyczną. Zgodnie z twierdzeniem Webera, była to niezamierzona konsekwencja nauczania Kalwina, które w pewien sposób zmusiło kalwinistów do poszukiwania autoafirmacji w sukcesie ekonomicznym.

Jednak wzrost wcześniej ubogiej Europy Północnej ponad Śródziemnomorskie Południe nie tyle był konsekwencją protestantyzmu, co wielkich zmian związanych z odkryciem Ameryki (którego, o ironio, dokonali włoscy żeglarze).

To odkrycie powoli spychało wczesnokapitalistyczne Włochy, odcięte od Wszechoceanu, w ekonomiczny dołek i przesunęło centrum gospodarki do krajów położonych bliżej Oceanu Atlantyckiego, głównie do protestanckiej Anglii i Holandii.