Nagroda Ratzingera po raz pierwszy dla prawosławnego teologa. Kim jest laureat z Grecji?

Ioannis Kourempeles przypomina prostą prawdę: gdy łączy nas Chrystus, nic nie będzie w stanie nas podzielić.

Przyznawana od 2011 roku przez Watykańską Fundację Josepha Ratzingera – Benedykta XVI międzynarodowa Nagroda Teologiczna często nazywana jest „teologicznym Noblem”. W tym roku, po raz pierwszy laureatem prestiżowego wyróżnienia został naukowiec prawosławny – profesor Ioannis Kourempeles z Salonik.

Urodzony w 1965 roku grecki badacz, pracujący na Uniwersytecie Arystotelesa w Salonikach zajmuje się prawosławną teologią dogmatyczną i symboliczną, myślą Ojców Kościoła oraz historią chrześcijaństwa w pierwszym tysiącleciu, zwłaszcza w kontekście kontaktów pomiędzy kulturą grecką i łacińską.

26 listopada w czasie uroczystości w Sali Klementyńskiej Kourempeles – wraz z drugim tegorocznym laureatem, ks. prof. Inosem Biffim, emerytowanym wykładowcą teologii systematycznej i historii teologii średniowiecznej na uniwersytetach w Mediolanie i Lugano -dołączą do szacownego grona wyróżnionych do tej pory teologów: m. in. ks. prof. Waldemara Chrostowskiego, Remiego Brague`a, Anne Marie-Pelletier oraz anglikańskiego duchownego prof. Richarda Burridge`a.

Teologia w praktyce

Jednym z założeń powołanej do życia za pontyfikatu poprzedniego papieża Nagrody Teologicznej było ponowne uczynienie z tej traktowanej dzisiaj nieco po macoszemu dziedziny nauki ważnego elementu życia wspólnot chrześcijańskich.

Tak jak Nagroda Nobla honoruje swoich laureatów za przełomowe i znaczące dla ludzkości odkrycia lub dokonania, tak ambicją twórców Nagrody Ratzingera jest pokazanie, że współczesna teologia nie jest ekscentrycznym hobby uprawianym na elitarnych katedrach uniwersyteckich i w wąskich gronach badaczy, ale wpływa na codzienne życie Kościołów. Pomaga w tłumaczeniu i porządkowaniu chaosu pojęciowego ponowoczesnego świata, wspiera życie modlitewne i sakramentalne, formuje podstawy katechizacji, jak również wskazuje wartościowe sposoby ogarnięcia najbardziej złożonych problemów świata współczesnego: globalizacji, sekularyzacji i kryzysu tradycyjnej kultury i tożsamości.

Nie bez znaczenia jest również ekumeniczny wymiar teologii – to bowiem na barkach teologów w dużej mierze spoczywa ciężar prowadzenia oficjalnego dialogu ekumenicznego, uzgadniania treści wspólnych dokumentów sygnowanych przez Kościoły i poszukiwanie nowych płaszczyzn dialogu. W tym ujęciu, teologia to dzisiaj jeden z najważniejszych mostów łączących podzielonych chrześcijan.

Współcześnie żyjemy w innym świecie niż w pierwszym tysiącleciu Kościoła, w którym teologowie często musieli wypracowywać uzasadnienie dla dogmatów wiary i sposobów jej nauczania. Wówczas, praktycznym sprawdzianem wartości badań teologicznych była zawsze ich recepcja wśród rzesz wiernych. Był to zazwyczaj proces skomplikowany i długotrwały, niemniej stanowiący główne i ostateczne kryterium pracy teologów. Dzisiaj, gdy wydaje się, że na poziomie dogmatycznym w poszczególnych Kościołach nie ma już niejasności i wątpliwości, teologowie pełnią ważną rolę w refleksji nad podstawowymi problemami moralnymi, społecznymi i historycznymi.

Pomiędzy Atenami a Rzymem

Grecką Cerkiew Prawosławną od lat postrzega się jako dość sceptyczną wobec dialogu z Kościołem rzymskokatolickim. Pomimo, że w ostatnich kilkunastu latach kraj ten dwukrotnie odwiedzili papieże – Jan Paweł II w 2001 roku oraz Franciszek (podróż na wyspę Lesbos w bieżącym roku), we wzajemnych kontaktach tych dwóch siostrzanych Kościołów istnieje sporo uprzedzeń i zahamowani.

Profesor Ioannis Kourempeles należy do tych przedstawicieli greckiego prawosławia, którzy starają się obiektywnie i bez kokieterii pisać i mówić o tym, co wciąż dzieli prawosławnych i katolików, ale też pokazywać, jak wiele wciąż ich łączy. W swoich pracach poświęconych historii rozwoju dogmatów przyjmowanych na siedmiu soborach powszechnych niepodzielonego Kościoła oraz wymianie myśli teologicznej pomiędzy światem greckim i łacińskim powraca do VII i VIII wieku.

Czyli do czasów, gdy kilkunastu papieży pochodziło z Grecji, Syrii lub chrześcijańskiego Wschodu, biegle posługiwało się obok łaciny greką, a na Półwyspie Apenińskim i  w południowej Italii znalazło schronienie wiele tysięcy mnichów z Bizancjum uciekających przed prześladowaniami ze strony cesarzy ikonoklastów, zwalczających kult ikon i relikwii. Kourempeles zwraca uwagę na szczególny okres wczesnego Średniowiecza, gdzie Rzym i świat  grecki stanowiły centra ówczesnej kultury duchowej Europy.

Badacz z Salonik przybliża środowiskom naukowym epokę, w której starożytny śpiew liturgiczny w kościołach Rzymu i Aten brzmiał bardzo podobnie, a duchowni wschodniego obrzędu żyli i chwalili Boga pod opieką łacińskich biskupów. Gdy uczeni Wschodu i Zachodu używali podobnych formuł teologicznych dotyczących Trójcy Świętej i najważniejszych dogmatów, czasy, w których wierni ze świata śródziemnomorskiego doskonale rozumieli nabożeństwa odprawiane po łacinie i w języku greckim, oddawali cześć podobnym ikonom i tym samym świętym.

Kourempeles pokazuje, jak wiele tematów teologicznych łączyło dawny Rzym i Ateny: chrystologia, teologia symboli liturgicznych i biblijnych, kult Matki Bożej czy w końcu – wspólna lektura źródeł patrystycznych: Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nazjanzu, Augustyna, Wincentego z Lerynu i Ambrożego Mediolańskiego. Przypomina czasy Soborów Powszechnych w Nicei, Konstantynopolu, Efezie i Chalkedonie, gdzie cesarze i biskupi z łacińskiego i greckiego kręgu kulturowego dyskutowali o najważniejszych artykułach wiary wyznawanej dzisiaj przez obydwa Kościoły.

Co jest najbardziej charakterystyczne w pracach profesora Kourempelesa? Wydaje się, że przede wszystkim jasne wskazanie, że chrześcijanie pierwszego tysiąclecia, niezależnie od praktykowanych tradycji liturgicznych i kościelnych przede wszystkim koncentrowali się na osobie Jezusa Chrystusa. To On był on dla nich Alfą i Omegą, główną zasadą istnienia świata i racją życia doczesnego.

Gdy Chrystus będzie stanowić centrum życia Kościołów, główny punkt ciężkości życia chrześcijańskiego, wówczas naturalne różnice pomiędzy narodami, kulturami i tradycjami nie będą przeszkodą i barierą, ale czymś, co ubogaca i dopełnia naszą wiarę. Myśl greckiego i prawosławnego uczonego wychodzi więc naprzeciw wezwaniom do odnowienia świadomości chrystologicznej, które podczas swojego pontyfikatu proponował katolikom Benedykt XVI w trylogii „Jezus z Nazaretu”. Kourempeles przypomina prostą prawdę: gdy rzeczywiście łączy nas Chrystus, nic nie będzie w stanie nas podzielić.