Nasza „kultura tolerancji” została ukształtowana także przez… św. Pawła

W przeciwieństwie do takich pojęć jak sprawiedliwość i roztropność, które były przedmiotem filozoficznej refleksji od czasów starożytnych (oba zajmują znaczące miejsce w dialogach Platona i w Etyce nikomachejskiej), tolerancja jest pojęciem wyraźnie nowożytnym. Termin ten zaczął się pojawiać konsekwentnie w pismach filozofów około pierwszej połowy XVI wieku, a dopiero w XVII wieku zyskał na znaczeniu w filozofii.

Termin ten zyskał na znaczeniu, ponieważ zaczął odgrywać ważną rolę w dwóch różnych debatach. Z jednej strony można powiedzieć, że tolerancja była kamieniem węgielnym w dyskusji na temat stabilności państwa.

Wielu filozofów XVI wieku zaangażowało się w debatę polityczną, szukając właściwych i wykonalnych sposobów na uczynienie państwa bardziej stabilnym (to znaczy mniej podatnym na wojnę domową). Dla niektórych z nich – np. dla Spinozy w jego Traktacie teologiczno-politycznym – przyznanie poddanym prawa do wolności myśli i wolności słowa było rozwiązaniem gwarantującym taką stabilność. Ci filozofowie owo przyznanie prawa do wolności słowa obywatelom republiki lub poddanym królestwa nazwali „tolerancją”.

Z drugiej strony termin „tolerancja” zyskał również znaczenie w drugiej, odmiennej debacie. W owym czasie społeczeństwa chrześcijańskie stanęły w obliczu trudności wywołanych przez reformację i wielu filozofów pytało, jak powinni postępować wobec chrześcijan z innych sekt i wyznań.

Jednym z filozofów, którzy mierzyli się z tym trudnym zagadnieniem, był John Locke. Jego ogólną postawę można sformułować w prosty sposób: uważał, że pomimo różnic teologicznych chrześcijanie odmiennych wyznań powinni być dla siebie życzliwi i zawsze pamiętać, że żaden spór teologiczny nie może stwarzać okazji do nienawiści i przemocy:

Podobnie jak wielu jego współczesnych, Locke znalazł inspirację dla tej odpowiedzi w listach św. Pawła. Właściwie wszędzie w pismach filozofa znajdujemy ślady takiej inspiracji. Co więcej, Locke stworzył dzieło, w którym rozwija szczegółowo swoje poglądy na te sprawy nie w formie eseju czy traktatu, ale listu (sam określa je epistołą) i, choć był adresowany do jednej osoby – jego przyjaciela, holenderskiego teologa, Philippa van Limborcha – najwyraźniej został napisany z myślą o całej chrześcijańskiej społeczności.

Można by właściwie dowieść, że kiedy Locke mówił o tolerancji, myślał o Pawłowym pojęciu miłości, i że użył terminu „tolerancja”, aby wprowadzić starą dobrą chrześcijańską caritas do świata nowożytnego. Ale udowodnienie tego wymagałoby znacznie więcej niż tylko tego krótkiego tekstu. Na razie powiedzmy po prostu, aby zachęcić Cię, Czytelniku, i wskazać, że to obiecujący kierunek badań, że to św. Paweł, a nie Locke, napisał następujące słowa: