Katarzynka czy napoleonka?
Niektóre eponimy w oczywisty sposób nawiązują do imion i nazwisk, np. napoleonka, katarzynka, kałasznikow. Nie trzeba wiedzieć, kim była Kasia, która ponoć zainspirowała twórcę czekoladowego ciastka, ani słyszeć o Michaile Kałasznikowie, żeby się domyślić, jakie pochodzenie mają te wyrazy. Z napoleonką sprawa jest jasna. Ale czy wiedzieliście, że eponimami są także: bojkot, gadżet, hamburger, prysznic, landrynki i dżinsy?
Jak pisze Władysław Kopaliński w znakomitym „Słowniku eponimów, czyli wyrazów odimiennych”, angielski wyraz jeans to skrót od jean fustian, czyli „genueński barchan” (w dawnej angielszczyźnie włoskie miasto Genua to Jene). Barchan to materiał utkany z lnu i bawełny, z którego szyło się dawniej bieliznę i który do dzisiaj zachował się chyba wyłącznie w żartobliwej nazwie barchany, oznaczającej zbyt duże, staromodne majtki. Kto by pomyślał, że barchany i dżinsy mają ze sobą coś wspólnego?
Ojcowie wynalazków
Wyraz prysznic został utworzony od nazwiska niemieckiego lekarza Vincenza Priessnitza (1799-1851). Inne wynalazki, które w nazwach uwieczniły nazwiska swoich twórców, to m.in.: żyletka (Amerykanin King Gilette, 1855-1932), jacuzzi (Włoch mieszkający w USA Candido Jacuzzi, 1902-1986), graham (Amerykanin Sylwester Graham, 1794-1851), beszamel (Francuz Louis de Béchameil, 1630-1703) i landrynki (Rosjanin Fiodor Łandrin 1817-1882).
Nie wszyscy „ojcowie”, którzy dali swoje nazwiska wyrazom pospolitym, byli z tego zadowoleni. Ciekawa historia wiąże się z gilotyną. Wymyślili ją wprawdzie Anglicy, ale swoją nazwę zawdzięcza ona francuskiemu lekarzowi i profesorowi anatomii Josephowi Guillotine’owi , który podczas rewolucji francuskiej gorąco namawiał do jej używania. Francja spływała wówczas krwią „wrogów ludu”: szlachtę ścinano toporami, a chłopów i mieszczan wieszano.
Guillotine uważał, że nowa machina poprawi skuteczność zabijania, ograniczy cierpienia skazańca (topór nie zawsze trafiał tam, gdzie trzeba, i nie zawsze kończyło się na jednym uderzeniu) oraz zrówna skazańców z różnych warstw społecznych. Ponoć do końca życia irytował się na każde wspomnienie o gilotynie.
Gadżety
Sto lat później inny Francuz o nazwisku Gadget i nieznanym już dziś imieniu, współwłaściciel firmy Gadget, Gauthier i Spółka, przypadkowo przyczynił się utworzenia słowa gadżet, kiedy wpadł na pomysł sprzedawania małych kopii Statui Wolności, wykonywanej wówczas w Paryżu i budzącej wielkie zainteresowanie wśród mieszkańców miasta. Nikotynę spopularyzował we Francji francuski ambasador w Portugalii, Jean Nicot (1530-1600). Sławojka, czyli drewniana toaleta z dołem kloacznym, została tak złośliwie nazwana od imienia ministra spraw wewnętrznych Sławoja Felicjana Składkowskiego (1885-1962), który był inicjatorem rządowego rozporządzenia nakazującego budowę toalet na wsiach, a potem przeprowadzał ich inspekcje – co było tematem wielu kpin i anegdot.
Wyraz bojkot pochodzi od nazwiska angielskiego kapitana Charlesa Boycotta (1832-97), który tak bezwzględnie postępował wobec zagrożonych głodem irlandzkich dzierżawców, że nie mógł potem znaleźć pracowników do żniw. Niechlubnie zapisał się w historii również plantator z amerykańskiego stanu Virginia, Charles Lynch (1736-96), który podczas rewolucji amerykańskiej przewodniczył samosądom na zwolennikach rządu brytyjskiego i od którego nazwiska prawdopodobnie powstało utworzono wyraz lincz. Od imion założycieli pochodzą nazwy wielu zakonów, np. dominikanie, franciszkanie, klaryski, kamilianie.
Cheesburger to błąd
Ciekawe pochodzenie ma słowo hamburger. Bułka z mielonym kotletem stała się popularna wśród angielskiej biedoty na początku XX w., ale jej nazwa nie powstała – wbrew pozorom – ze złożenia wyrazów: ham (szynka) i burger (nieistniejący wcześniej wyraz, uznany za odpowiednik wyrazu „kanapka”, stąd później takie nazwy jak cheeseburger, fishburger czy burger warzywny), tylko od niemieckiego miasta Hamburg.
Również od nazw miejscowości wywodzą się: skansen (pierwszy skansen, czyli muzeum etnograficzne pod gołym niebem, powstał w parku Skansen w Sztokholmie), gaza (miasto na pograniczu Izraela i Egiptu), pergamin (starożytne miasto Pergamon w Azji Mniejszej), kanarek (od Wysp Kanaryjskich, które z kolei zawdzięczają nazwę łacińskiemu wyrazowi canes – psy), gejzer (terma Geysir w Haudakal na Islandii) i bliźnięta syjamskie (zrośnięci bliźniacy Czang i Eng z Syjamu, 1811-1874).
Aleksiej, czyli Andriej
Zastanawialiście się może, skąd się wziął wyraz stachanowiec, oznaczający dawniej przodownika pracy, a dzisiaj – żartobliwie – nadgorliwego pracownika? Od nazwiska Aleksieja Stachanowa (1905-77), sowieckiego przodownika pracy, który pewnej nocy w 1935 r. osiągnął oszałamiający, choć naciągany wyniki w fedrowaniu węgla w kopalni w Donbasie: wykonał 1475% normy. Stachanow początkowo miał na imię Andriej, ale dziennikarz, który opisał jego wyczyn, pomylił się, więc na osobisty rozkaz Józefa Stalina zmieniono górnikowi imię.
Sylwetka pochodzi od nazwiska francuskiego kontrolera finansów z czasów Ludwika XV, Entienne de Silhouette. W jego czasach modne były konturowe, czarno-białe portrety, a Silhouette był ich znanym kolekcjonerem lub – jak głosi inna teoria – zasłużył sobie na nazwanie takich „oszczędnościowych” podobizn tym, że zmusił rodaków do radykalnych zaciśnięcia pasa. Z czasem mianem sylwetki zaczęto określać zarys całego ciała.
Jak Furia z Gracją
Disce puer latine, czyli: ucz się, dziecko, łaciny (i czytaj mitologię Greków i Rzymian) – chciałoby się zacytować znane przysłowie po przeczytaniu słownika Władysława Kopalińskiego. Olbrzymia cześć eponimów wywodzi się ze starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Erotyka oczywiście od boga miłości Erosa, panika – od bożka Pana, który w pogoni za nimfami miał wydawać przeraźliwe okrzyki, budząc trwogę i popłoch wśród ludzi; psychika – od kochanki Amora, Psyche; hermetyczny – od boga Hermesa, letarg – od rzeki zapomnienia w Hadesie, Lete.
Mitologiczne postacie zostały uwiecznione w takich nazwach pospolitych, jak: furia, gracja, echo, amoniak i harmonia. Grecko-rzymski rodowód mają także eponimy: akademia, olimpiada i liceum.
Cognosce te ipsum, czyli: „poznaj samego siebie” – mówi inna łacińska maksyma. Odkrywanie prehistorii wyrazów, których używamy, też może być ciekawą przygodą.
Czytaj także:
Uczucia rzekome: czym są i dlaczego potrzebują uwagi
Czytaj także:
10 anielskich imion dla chłopca i dziewczynki
Dziś świętujemy...