Refleksja na temat pamięci i kultury jest doskonałym pretekstem do poznania Jana Pawła II i jego rozumienia sensu obecności człowieka w świecie. W swoich rozważaniach pojęcie „pamięć” przywołuje on w kilku kontekstach, stanowiących integralną całość przekazu na ten temat. Wybiórcze i selektywne czytanie tekstów Wojtyły – Jana Pawła II zawsze będzie naznaczone niepełną i subiektywną interpretacją czytelnika. Konteksty znaczeniowe pojęcia „pamięć” według mnie można zaszeregować w cztery poziomy znaczeniowe. Są nimi: pamięć dziejów człowieka i jego kultury; pamięć, która wymaga oczyszczenia przez zrozumienie różnych perspektyw, a następnie przebaczenie i pojednanie; pamięć, która nie przemija, ponieważ zasadza się na czynach miłości względem człowieka; pamięć, która pozwala zobiektywizować dzieje, aby zrozumieć naturę człowieka.
Pamięć dziejów
Pierwszy wymiar znaczeniowy należy do najczęściej spotykanych. Pojawia się w wielu przemówieniach okolicznościowych i jest pretekstem do dialogu ze słuchaczami, ponieważ pokazuje wspólny punkt wyjścia, wspólną płaszczyznę, dobrą przeszłość; jest ważny komunikacyjnie. W sensie teologicznym papież łączy pamięć z szacunkiem dla czwartego przykazania, które nawiązuje do więzi między pokoleniami. Jest to więc pamięć, która jest nośnikiem powinności człowieka wobec samego siebie i społeczeństwa.
Pamięć, która wymaga oczyszczenia
Drugie znaczenie używane jest w kontekście dialogu i służy jako punkt wyjścia do uruchomienia procesu pojednania. Dotyczy procesu oczyszczania pamięci indywidualnej i historycznej, który dokonuje się poprzez wracanie do minionych wydarzeń poprzez fakty, nie opinie, emocje, dywagacje. Uczestnicząc w tego rodzaju procesie, jak wskazuje Jan Paweł II, otwieramy przed samym sobą szansę poznania różnych perspektyw ludzkiego doświadczenia. Jeżeli w pamięci indywidualnej czy zbiorowej zatrzymamy się na jednej perspektywie, to tak jakby zgodzić się na destabilizację porządku życia jednostki i porządku społecznego. Oczyszczenie pamięci to także zrozumienie procesów i czynników powstawania i zmian zachodzących w pamięci społecznej.
Pamięć, która nie przemija
Trzecia grupa wypowiedzi jest bardzo rzadka, ale też można ją określić jako specyficznie Wojtyłową. Pamięć wśród ludzi trwa jako świadectwo, na ile nastąpiło odniesienie się do drugiej osoby z miłością. Pamiętajmy, że Wojtyła w okresie przedpapieskim sformułował normę personalistyczną, według której nie ma innego odniesienia do osoby jak miłość. Rozpoznanie, co niesie w sobie pamięć, a czego nie ma, jest społecznym rozliczeniem z realizacji normy personalistycznej. Jest też wskaźnikiem rozwoju człowieka i społeczeństwa – co doszło do głosu: być czy mieć?
Pamięć, która pozwala zrozumieć
Czwarte rozumienie dotyczy pamięci, która jest konieczna do obiektywizacji dziejów człowieka. Dobitnie mówi o tym w książce „Pamięć i tożsamość”. Pisze tam o pamięci, która razem z rozumnością stanowi o specyfice naszego człowieczeństwa. Pamięć potrzebuje rozumu, aby z ciągu odtwarzanych i przywoływanych zdarzeń wyłonić rzeczywistość obiektywną, a nie subiektywną. Tylko człowiek – pisze papież w „Pamięci i tożsamości” – ma zdolność refleksji nad własną historią i w biegu lat powinien dokonywać jej obiektywizacji.
Różne dziedziny nauk humanistycznych skoncentrowały się na kategoryzacji pamięci pod kątem zbioru wyobrażeń. Wzrastająca liczba kontekstów badania pamięci potwierdza tylko konieczność wezwania Jana Pawła II do posługiwania się rozumem w celu obiektywizacji pamięci, a przez to zrozumienia natury człowieka.
Refleksje na temat pamięci w nauczaniu Jana Pawła II prowadzą do konstatacji, że przekaz historii subiektywnej, eksponowanej w przestrzeni publicznej przez kulturę materialną czy poprzez teksty kultury, jest ograniczający i alienujący jak każdy subiektywizm. Prezentuje przeszłość zinterpretowaną.
Kultura pamięci
Pamiętajmy, że dla Jana Pawła II kultura jest tym, przez co człowiek bardziej staje się, bardziej jest. To, co wypełnia kulturę pamięci, będzie więc sprawdzianem człowieczeństwa. To test, na ile kultura, jako forma pracy, przekształca nasz świat. Obiektywizacja pamięci jest niezbędna, ponieważ pamiętać dzieje indywidualnego człowieka, a przez to dzieje wspólnot, narodów, to jak odsłaniać, odkrywać sens ludzkiego istnienia. Z tego powodu pamięć, która służy obiektywizacji dziejów, to zobowiązanie.
Refleksje na temat kultury pamięci podjęliśmy w Centrum Myśli Jana Pawła II z okazji 100-lecia urodzin papieża. Dzięki dofinansowaniu ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu „Kultura – Interwencje 2020” udało nam się w tak trudnym czasie pandemicznym zorganizować online cykl spotkań seminaryjnych i konferencję pod tytułem „Kulturotwórcza rola Jana Pawła II”. Najbardziej interesujące okazała się dla nas obserwacja, jak silne jest wśród ludzi nauki, kultury i sztuki przekonanie o inspirujących ideach, którymi interesował się i które zgłębiał jako poeta, aktor, wykładowca, teolog i etyk, papież, człowiek dialogu – Karol Wojtyła. Jak bardzo chociażby przez swoje wizyty apostolskie wpływał na zacieśnianie więzów społecznych oraz na integrację lokalnych społeczności. Jak bardzo sam był człowiekiem, który dzięki temu, że słuchał innych, przetwarzał to, co usłyszał i poddawał to obiektywizacji, potrafił wprowadzić do kultury nieeksponowane wcześniej tematy lub istniejącym nadawał nowy kierunek. Myślę tu m.in. o idei miłosierdzia, solidarności, dialogu czy pokoju. W kontekście budowania kultury pamięci był mistrzem w odkrywaniu kulturotwórczego bogactwa miejsc, które odwiedzał. Jednak dopiero patrząc z szerszej perspektywy, można zobaczyć, że poprzez te miejsca budował pamięć obiektywną. Przez te jednostkowe spotkania przekazywał obiektywną prawdę o naturze człowieka. Natomiast uniwersalizm tego przekazu brzmi – każdy człowiek jest ważny.
dr hab. Dominika Żukowska-Gardzińska, prof. UKSW
Centrum Myśli Jana Pawła II
Projekt „Kultura pamięci. 100-lecie urodzin Jana Pawła II” dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu „Kultura – interwencje 2020”
▶️ Publikacja dostępna online
